Miejsca

Autorem poniżeszgo tekstu jest mgr. Wiesław Wróbel. Studium Historyczne, Dzieje cmentarza rabinackiego (1752-1939) i Parku Centralnego w Białymstoku (1959-1961) ukazało się 4.08.2011 r.

Najstarszy cmentarz Żydowski w Białymstoku został założony najprawdopodobniej w 1692 r., kiedy to ówczesny właściciel miasta, Stefan Mikołaj Branicki, ukonstytuował w swych dobrach gminę Żydowską. Kirkut wytyczono za południową pierzeją Rynku Kościuszki, ale już w XVIII w. jego obszar znalazł się w obrębie gęstej zabudowy mieszkalnej rozbudowywanego w tym czasie miasta. Zaistniała sytuacja wymusiła zarówno na gminie Żydowskiej, jak i właścicielu Białegostoku, Janie Klemensie Branickim, potrzebę przeniesienia dotychczasowego cmentarza na nowe miejsce, tym razem poza granice miasta. Sytuacja ta miała swoje uzasadnienie wprawie talmudycznym, które zakazywało grzebania zmarłych w bezpośrednim sąsiedztwie miejsc zamieszkanych przez wyznawców religii mojżeszowej.

Za datę utworzenia drugiego kirkutu przyjmuje się dzień 26 lipca 1752 r., kiedy to dwaj mieszczanie białostoccy, Adam Ochremowicz i Marcin Adamczuk, sprzedali miejscowemu kahałowi grunt o łącznej powierzchni 35 prętów, z przeznaczeniem na założenie miejsca pochówków. Miał być on zlokalizowany poza bramą suraską, na prawo od drogi prowadzącej do Suraża. Umiejscowienie cmentarza wynikało najpewniej z topografii najbliższych okolic bramy suraskiej, gdzie znajdowało się niewielkie wzgórze z łagodnym stokiem skierowanym na zachód. Lokalizacja taka wynikała najpewniej ze względów praktycznych i higienicznych (odpowiednia głębokość wód gruntowych).

Poza nową, wspomnianą już lokalizacją, nie wiemy nic na temat obszaru zajmowanego przez wytyczony zapewne tuż po 1752 r. kirkut (najpewniej miał obrys kwadratu). Wiemy, że najstarsze, istniejące do 1939 r. macewy, pochodziły z lat 60. XVIII w., co potwierdza fakt funkcjonowania już wówczas cmentarza, obsługiwanego przez Żydowskie bractwo pogrzebowe o nazwie hewre kadisza. Zachował się lakoniczny opis kirkutu, zamieszczony w inwentarzu Białegostoku sporządzanym na przełomie 1771 i 1772 r., po śmierci Jana Klemensa Branickiego: idąc z bramy suraskiej na prawą stronę kierkut, czyli mogiłki Żydowskie wkoło dylami oparkanione. Z tego okresu pochodzi także pierwszy, dość schematyczny plan Białegostoku, ukazujący lokalizację i rozmiar opisanego w inwentarzu cmentarza Żydowskiego (tzw. Plan de chateau…)

Fragment tzw. Plan du Chateau... sporządzonego pomiędzy 1756 a 1771 r.

Pierwsze kartograficzne przedstawienie cmentarza rabinackiego,

wytyczonego za bramą suraską w 1752 r.

Zgodnie z zapisami niezachowanego dziś pinkasu starego domu modlitwy w Białymstoku, w 1781 r. niejaki Szmul, syn Lejby, ofiarował temuż domowi modlitwy sumę 300 zł, którą wspomniane bractwo pogrzebowe przeznaczyło na kupno dodatkowej ziemi pod cmentarz oraz naprawę otaczającego kirkut ogrodzenia. Doszło wówczas do powiększenia jego obszaru w stronę północną. Osiągnięty wówczas stan został uwieczniony na planie Georga Beckera z 1799 r. oraz późniejszych planach z ok. 1807-1808 i ok. 1810 r.

Plan Białegostoku z 1799 r. autorstwa Georga Beckera.

Czerwoną obwódką zaznaczono zasięg cmentarza rabinackiego.

Fragment planu Białegostoku z ok. 1807-1808 r.

Fragment planu Białegostoku z ok. 1810 r. z widocznym cmentarzem rabinackim.

Na nim szczegóły:  od wschodu brama, od zachodu i północy - rów z wodą.

Cmentarz miał formę wydłużonego prostokąta, rozciągającego się pomiędzy drogami, przekształconymi następnie w ulice Zamiejską (później Cmentarną i Sosnową) oraz Suraską. Nieco późniejsza mapa Białegostoku i okolic z 1825 r. ukazuje w zasadzie niezmieniony stan tego cmentarza i możemy przypuszczać, że utrzymał się on przynajmniej do lat 60. XIX stulecia, a więc do momentu, kiedy w Białymstoku przemiany gospodarcze i demograficzne uległy znacznemu przyspieszeniu. W połowie XIX w. znaczną część mieszkańców miasta stanowili obywatele wyznania mojżeszowego skupiający w swych rękach drobny handel i usługi . Sytuacja ta uległa zwielokrotnieniu wraz z napływem kapitału i rozwojem przemysłu, kiedy to do miasta zaczęły przybywać tysiące nowych osadników, szukających w białostockich fabrykach zatrudnienia. Znaczny odsetek ludności przybywającej do Białegostoku w latach 70. i 80. XIX w. stanowili żydzi (tzw. litwacy) migrujący z obszaru Imperium Rosyjskiego. Nabywając grunta, osiedlali się w południowo zachodniej części miasta, tworząc w ten sposób późniejsze dzielnice Chanajki i Piaski.

Niewątpliwie na potrzeby lawinowo rosnącej liczby ludności Żydowskiej dokonano powiększenia obszaru XVIII-wiecznego kirkutu, który już w latach 60. XIX w. znalazł się w obrębie granic miasta . Precyzyjna data poszerzenia cmentarza nie jest nam dziś znana, niemniej możemy przypuszczać, że nastąpiło to na przełomie lat 60. i 70. XIX w. Najwcześniejsza mapa przedstawiająca zasięg kirkutu w jego nowych granicach pochodzi z 1880 r. Wytyczono je zgodnie z przebiegiem ówczesnych ulic (Cmentarna, Młynowa, Mińska, Odeska) oraz granic poszczególnych posesji tej części miasta (charakterystyczne ułożenie boków pod pewnym kątem).

Projekt regulacji układu przestrzennego Białegostoku z 1880 r.

Po raz pierwszy odnotowano powiększenie obszar kirkutu

na przełomie lat 60. i 70. XIX w.

Fragment mapy wojenno-topograficznej

guberni grodzieńskiej z 1886 r.

Nieustanny rozrost ludności Białegostoku sprawił, że dawne cmentarze wszystkich wyznań, niegdyś położone poza obszarem miasta, znalazły się w jego obrębie i były już mocno przepełnione. Pojawiła się więc paląca potrzeba zamknięcia dotychczasowych miejsc pochówków i przeniesienia ich poza granice zabudowy miejskiej. Nowe cmentarze wytyczono na terenie dzielnicy Bagnówka, w północno-wschodniej części miasta, przy szosie do Wasilkowa i Supraśla. W 1886 r. otworzono cmentarz katolicki, niedługo potem również prawosławny, wreszcie ok. 1890 r. założono nowy kirkut przy dzisiejszej ulicy Wschodniej, sąsiadujący bezpośrednio z cmentarzem katolickim. Cmentarz ewangelicki zlokalizowano na tzw. Wygodzie, przy szosie do Zielonej (dziś ul. 27 Lipca).

Od tego momentu dawny cmentarz rabinacki z poł. XVIII w. był nieczynny, chociaż dokonywano na nim z pewnością dalszych, chociaż sporadycznych pochówków. Jeszcze w 1920 r., podczas wojny polsko-bolszewickiej, w pobliżu ulicy Odeskiej, pochowano w zbiorowej mogile około 50 osób . Zamknięcie cmentarza wpłynęło również na petryfikację jego granic, utrzymanych w niezmienionym stanie do wybuchu II wojny światowej. Potwierdzają to wszystkie plany miasta pochodzące sprzed 1914 r. oraz najbardziej szczegółowa mapa Białegostoku sporządzona w 1937 r. w skali 1:10 000.

Fragment projektu kanalizacji Białegostoku z 1913 r.

z widocznym przebiegiem granic cmentarza rabinackiego.

Fragment planu Białegostoku sprzed 1914 r.

z widocznym przebiegiem granic cmentarza rabinackiego.

Fragment planu Białegostoku z 1937 r.

Najwcześniejsze opisy i fotografie kirkutu pochodzą dopiero z okresu międzywojennego. Zainteresowanie osób odwiedzających mogiły skierowane było jednak przede wszystkim w stronę grobów znanych i zasłużonych osób, należących do białostockiej gminy wyznaniowej. Historyk Jan Glinka w czasie spaceru po cmentarzu, odbytym w 1938 r. razem z przedstawicielami Żydowskiej elity, odnotował, że od bramy wjazdowej, zlokalizowanej od strony ul. Mińskiej, przez najstarszą część cmentarza ciągnęła się w stronę zachodnią alejka, wzdłuż której pochowani zostali białostoccy rabini oraz osoby szczególnie zasłużone dla miejscowej społeczności Żydowskiej. Wymieniał m. in. grób rabina Kalmana Lichtensztejna, zmarłego w 1789 r., rabina Mojżesza Wolfa zmarłego w 1830 r., czy grób Izaaka Zabłudowskiego, kupca i przedsiębiorcy, pochowanego pod wspaniałym grobowcem w 1865 r. Jan Glinka uszczegółowił, że nagrobek składał się z czterech płyt z piaskowca, bogato płaskorzeźbionych; dwie boczne płyty przedstawiały budowle fundowane przez zmarłego: bożnicę przy ul. żydowskiej i szpital Żydowski przy ul. Warszawskiej 15 . Z zachowanych fotografii z lat 20. i 30. XX w. dowiadujemy się, że obszar kirkutu porośnięty był luźną roślinnością, a więc najpewniej pozbawiony planowych nasadzeń.

Fotografia przedstawiająca macewy na cmentarzu rabinackim (lata 20-30. XX w.)

Brama wjazdowa na teren kirkutu od strony ul. Mińskiej.

Cmentarz przestał istnieć w czasie II wojny światowej, kiedy to okupanci hitlerowscy rozpoczęli likwidację dzielnicy Żydowskiej, zaś kirkut przy ul. Mińskiej traktowali jako źródło materiału budulcowego. Duża część macew została wówczas zabrana, rozbita i użyta do brukowania ulic lub podczas prowadzonych wówczas budów. Nie wiemy, czy naruszono w jakiś sposób pochówki, a jeśli tak, to w jakiej skali. Zdjęcie lotnicze wykonane we wrześniu 1944 r. ukazuje w zasadzie pustą przestrzeń, zniszczoną kilkoma lejami po bombach, poprzecinaną dodatkowo wydeptanymi ścieżkami, będącymi najpewniej w części dawnymi alejkami cmentarnymi (np. główna alejka opisana przez J. Glinkę w 1938 r.). Niemal na środku kirkutu znajdował się wykop, z którego ludność pobierała żwir i piasek (według relacji proceder ten trwał jeszcze po 1945 r.). Natomiast w południowej i najstarszej jego części przed 1944 r. wzniesiono złożony z kilku drewnianych budynków zespół ograniczony płotem.

Zdjęcie lotnicze Białegostoku z sierpnia 1944 r.

Na żółto zaznaczono obszar zniszczonego cmentarza rabinackiego.