ALEKSANDER RAJGRODZKI

Znany przedwojenny białostocki laryngolog, okulista i samorządowiec. 

Aleksander Chaskiel Rajgrodzki (Reigrodzki) urodził się w 1870 (1869?) roku w Kalwarii na Suwalszczyźnie. Studia medyczne odbył w Warszawie i Dorpacie (obecnie Tartu w Estonii), gdzie obronił dyplom w 1897 roku. Po studiach przez kilka lat pracował jako lekarz w w obwodzie charkowskim w Rosji. W 1902 roku osiadł w Białymstoku. W spisie lekarzy z 1922 roku przy jego nazwisku widnieje informacja, że jest lekarzem wolno praktykującym, przyjmuje w gabinecie przy Sienkiewicza 38.  

Powszechnie szanowany i ceniony nie tylko za lekarskie umiejętności, ale też zaangażowanie w społeczne i polityczne życie Białegostoku. Był wiceprezydentem miasta (1927-1932), wiceprzewodniczącym Rady Miejskiej oraz przewodniczącym Towarzystwa Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej, które (utrzymując się z prywatnych donacji) opiekowało się potrzebującymi. 

Jak wspominał w 1948 roku w swojej książce poświęconej zagładzie Żydów białostockich (polski tytuł: "Losy nieopowiedziane") Rafael Rajzner - dr Rajgrodzki był "ofiarnym działaczem społecznym i legendą za życia". Rajzner wspomina, że to właśnie doktor przekonał Fanny Trylling, żonę białostockiego fabrykanta Eliasza Tryllinga, by pomogła towarzystwu, a ta zareagowała niezwykle hojnie: podarowała TOZ plac z  willą i ogrodem przy ul. Fabrycznej 27 a także 30 tys. dolarów. 

Za te pieniądze TOZ m.in. rozbudował budynek, tworząc nowoczesny modernistyczny obiekt i umieścił w nim sanatorium dla dzieci zagrożonych gruźlicą, które działało ponad 10 lat i było przedmiotem dumy mieszkańców (w czasie okupacji budynek znalazł się na terenie getta, umieszczono w nim gettowy szpital; w latach 90-tych go rozebrano, powstał tu szpital MSWiA). 

Klinika i sanatorium dla dzieci zagrożonych gruźlicą Towarzystwa Ochrony Zdrowia (TOZ/OZE). Lata 30-te. Fot. J. Rendel. Źródło: YIVO 

Wedle Rajznera Rajgrodzki miał szczególne poważanie wśród Żydów również ze względu na determinację podczas pogromu żydowskiego w Białymstoku w 1906 roku, którą doprowadzić miała do zaprzestania rzezi (do pogromu doszło najprawdopodobniej z inspiracji carskich władz). Jak pisze Rajzner - to właśnie Rajgrodzki z narażeniem życia powiadomił żydowskich i liberalnych członków rosyjskiej Dumy, dzięki czemu do Białegostoku przybyli jej przedstawiciele, nakazując wojsku zaprzestania mordu (zginęło wówczas 88 osób).

W czasie okupacji niemieckiej dr Rajgrodzki pomagał w organizowaniu gettowej służby zdrowia. 

Wedle jednych źródeł doktor został zamordowany w 1943 roku podczas likwidacji getta, wedle innych (wspomnienia Rajznera i dokumenty Yad Vashem) - zmarł po długiej i ciężkiej chorobie w grudniu 1942 roku. Szanowany doktor zdążył jeszcze umrzeć wśród bliskich, we własnym domu, na pogrzebie w getcie żegnało go dużo ludzi. Kilka miesięcy później gdy - najpierw w lutym, a potem w sierpniu Niemcy dokonywali zagłady getta i deportacji białostockich Żydów - umieranie i pochówki już miały inny, masowy i nieludzki wymiar, wpisany w nazistowską machinę śmierci.   

LINA SZAPIRO-ARONOWSKA

Znana białostocka lekarka specjalizująca się w położnictwie. Zginęła podczas powstania w getcie.

Lina (Rina) Szapiro-Aronowska urodziła się w 1886  roku (wedle innych źródeł - w 1892 roku) w Hajnówce. Studia medyczne najprawdopodobniej ukończyła w Petersburgu i tam uzyskała dyplom w 1912 roku (informacja ze spisu lekarzy Białegostoku z 1922 roku). Była znaną białostocką  lekarką, specjalizującą się w ginekologii i położnictwie, w latach 30-tych chyba najbardziej cenioną lekarką w tej dziedzinie. Przez lata zyskała tak dużą renomę w białostockim środowisku medycznym, że chciało z nią współpracować kilka białostockich szpitali. 

Tylko w 1936 roku pracowała jednocześnie w trzech szpitalach, prowadziła też prywatną praktykę.  Rocznik Lekarski z 1936 roku informuje, że była konsultantką na oddziale ginekologii  w Szpitalu Żydowskim (przy Warszawskiej 15), a także asystentką na oddziałach położniczo-ginekologicznych Szpitala Miejskiego św. Rocha (przy Piwnej 16) oraz tzw. Miejskiego Szpitala na Zwierzyńcu (przy Świętojańskiej 11/13). 

Przyjmowała pacjentki w prywatnym gabinecie przy ul. Kilińskiego 10 (w książce adresowej międzywojnia przy jej nazwisku widnieje informacja: “choroby kobiece i akuszerja”. Kierowała też zakładem położniczym. Pamiątką po tamtym czasie jest choćby notka reklamująca zakład w gazetach o treści: “Zakład położniczy akuszerek Karpowicz i Badylkes pod kierownictwem Dr. Szapiro-Aronowskiej przy ul. Warszawskiej 10”.

W czasie okupacji niemieckiej nadal pracowała - już w getcie, w przeniesionym tam szpitalu żydowskim, niosąc pomoc pacjentkom rodzących w coraz gorszych warunkach, ale i innym potrzebującym chorym. I praktycznie na posterunku, biegnąc do swoich pacjentów, zginęła - w pierwszym dniu powstania w getcie białostockim, 16 sierpnia 1943 roku (choć w innych źródłach pojawiają się także i inne  daty i miejsce jej śmierci - Treblinka). 

Informację o jej śmierci pierwszego dnia likwidacji getta w Białymstoku w świadectwie złożonym przez Wojewódzką Żydowską Komisją Historyczną w 1946 roku przekazał dr Tobiasz Cytron (młodszy kolega Liny Szapiro-Aronowskiej ze Szpitala Żydowskiego, który był w tym czasie w szpitalu, ratując życie znoszonych z ulic pacjentów). Dr Cytron zeznał: “Dnia 16 sierpnia 1943 roku, gdy wybuchły pamiętne walki w getcie białostockim, było w szpitalu bardzo wielu rannych od postrzałów. (...) Na ul. Ciepłej dostała się w wir walki dr Lina Szapiro i ugodzona kulą zginęła”.

W czasie okupacji zginął też jej mąż, inżynier Sabataj Aronowski (wedle jednych źródeł zginął w getcie, wedle innych zastrzelono go na białostockich Pietraszach w 1941 roku). Zagładę przeżyła córka Aronowskich - Maria.

MORYC (MAURYCY) SYROTA

Lekarz neurolog w przedwojennym Białymstoku, więzień łagrów, oficer-lekarz w Armii Andersa.

Moryc Syrota, lata 30., Białystok. Zdjęcie pochodzi z książki "Wierni powołaniu"

Urodził się w 1904 roku w Kosowie Poleskim (dziś Białoruś). Gimnazjum kończył w Kijowie, studia medyczne na Uniwersytecie w Lipsku (1929). Dyplom doktora wszech nauk lekarskich nostryfikował w 1930 roku w Wilnie. W czasie studiów zafascynowany działalnością misji protestanckich nawracających Żydów, zaczął współpracę z Piotrem Gorodiszczem, pastorem białostockiej Misji Barbikańskiej. I to pastor najpewniej namówił Syrotę do przyjazdu do Białegostoku. 

W 1932 roku Syrota, po przejściu na anglikanizm i ślubie z córką pastora, zaczął pracę w Szpitalu dla Psychicznie i Nerwowo Chorych w Choroszczy. Przyjmował też w ambulatorium Misji i prowadził prywatną praktykę. Działał w Towarzystwie Samarytanin, biedniejszych pacjentów różnych wyznań często leczył za darmo. 

Jedna z przedwojennych wizytówek Moryca Syroty

Po wejściu Sowietów do Białegostoku, Syrota chciał przenieść się z rodziną do Wilna. W trakcie podróży jednak rodzinę zatrzymało NKWD - Syrotę wywieziono na Sybir, żonę z córką odesłano do Białegostoku (w 1941 roku znajdą się w getcie). W 1942 roku na mocy amnestii wraz z transportem chorych uchodźców Syrota przybył do Armii Andersa w Iranie. Z oddaniem pracował przy organizacji szpitala cywilnego w Teheranie, przeszedł szlak bojowy, ratując życie rannym. Z Włoch z II Korpusem Polskim trafił do Anglii. Pracował jako psychiatra w tymczasowym polskim szpitalu wojennym w Iscoyd Park. 

Dopiero po wojnie dowiedział się o śmierci żony Eugenii w Auschwitz i uratowanej córce Yvette (jak w książce poświęconej 90-leciu szpitala psychiatrycznego w Choroszczy pisze białostocka lekarka Beata Olesiewicz - dziewczynka po wyprowadzeniu jej z getta była ukrywana m.in. przez jej guwernantkę i zakonnice z Supraśla). Syrocie udało się sprowadzić córkę do Anglii. 

Zmarł nagle w 1954 roku podczas dyżuru w szpitalu. 

SALOMON ROZENTAL

Przedwojenny białostocki chirurg, ordynator Szpitala Żydowskiego w Białymstoku.

Salomon Rozental. Źródło: D. Sohn "Bialystok. Photo album of renowned city and its Jews the world over"

Salomon Rozental (Rosenthal) urodził się w 1870 roku, studia medyczne ukończył w Warszawie (dyplom uzyskał w 1895 roku). Na specjalizację wybrał chirurgię, choć podczas swojej długoletniej pracy medyka zajmował się też leczeniem ogólnym. W spisie lekarzy białostockich z 1922 roku przy jego nazwisku funkcjonuje określenie: lekarz szpitalny. 

W zawodzie przepracował blisko pół wieku. W czasie pierwszej wojny światowej (jak w pracach poświęconych ludziom i placówkom służby zdrowia w regionie białostockim podaje dr Eugeniusz Bernacki) Rozental był ordynatorem oddziału chirurgicznego Szpitala Żydowskiego. 

Gdy w 1921 powoływano do życia w Białymstoku szpital PCK im. Królowej Elżbiety Belgijskiej (przy ul. Warszawskiej 29)  Rozental odpowiadał za rozwój oddziału chirurgicznego w tej placówce. Później jego następcą został Stanisław Rotberg, a dr Rozental skupił się głównie na pracy w Szpitalu Żydowskim (przy ul. Warszawskiej 15). W latach 30-tych był ordynatorem tego szpitala, a asystowali mu m.in. dr Wiktor Fryszman i Joel Kramarz (o czym informuje Rocznik Lekarski 1936 roku). 

W czasie okupacji dr Rozental, tak jak i inni lekarze żydowscy, trafił do getta. Nieznane są okoliczności i miejsce jego śmierci - informacje na ten temat są znikome. Eugeniusz Bernacki podaje lakoniczną informację, że “dr Rozentala Niemcy wywieźli z getta do obozu zagłady”.   

Z kolei w publikacji Józefa Krętowskiego pt. “Ich pamięci… Straty osobowe lekarzy na Kresach w latach II wojny światowej” przy nazwisku dr Rozentala znajdujemy tylko przybliżony rok jego śmierci - 1942 (Krętowski powołuje się na “Słownik lekarzy polskich XIX wieku” Piotra Szarejki, w którym pada taka data).

PETA WELIAN

Lekarka z białostockiego getta, jedna z niewielu, która przetrwała Holocaust.

Fragment zeznania złożonego w 1946 roku przez Petę Welian przed Wojewódzką Żydowską Komisją Historyczną. Źródło: yadvashem.org

Peta Welian (z domu Fuks) urodziła się w Białymstoku w 1913 roku. Podobnie jak jej późniejszy kolega z białostockiego szpitala żydowskiego - Tobiasz Cytron - tuż przed wybuchem wojny ukończyła medycynę w Pradze. W czasie okupacji niemieckiej pracowała jako lekarka w białostockim getcie. 

Jej losy potoczyły się nieco inaczej niż kolegów z pracy. Większość białostockich lekarzy żydowskich została deportowana do obozów koncentracyjnych albo jeszcze w czasie “akcji lutowej” w getcie w 1943 roku, albo zaraz po powstaniu w getcie i jego likwidacji w drugiej połowie sierpnia 1943 roku. Welian do obozu trafiła jednak dużo później. Wraz z częścią rodziny udało jej przetrwać w wymarłym getcie jeszcze przez kolejne trzy miesiące - w jej rodzinnym domu przy ul. Jurowieckiej 15 łącznie kilkanaście osób ukrywało się w kryjówkach, urządzonych w schronie pod ziemią, na poddaszu i w podwójnej ścianie.

Po stłumieniu powstania i deportacjach niemal wszystkich białostockich Żydów - w kolejnych tygodniach Niemcy przeczesywali teren getta, odkrywając kryjówki i zabierając ukrywających się. Aż w końcu w listopadzie 1943 znaleźli i kryjówkę Pety Welian. Lekarka, wraz z innymi ukrywającymi się dorosłymi, trafiła do białostockiego więzienia, dzieci odebrano rodzicom i zamordowano. 

Karta przybycia Pety Welian z obozu Stutthof do Auschwitz. Źródło: collections.arolsen-archives.org

Po kilku dniach Petę Welian i innych, ostatnich żydowskich więźniów, wywieziono z Białegostoku do obozu Stutthof niedaleko Gdańska (po wojnie lekarka wspominać będzie z wdzięcznością polskie więźniarki, które z narażeniem życia opiekowały się wycieńczonymi Żydówkami z Białegostoku). 

W Stutthof przebywała kilka tygodni, po czym w połowie stycznia 1944 roku wywieziono ją do obozu w Auschwitz. Również tam niosła współwięźniom pomoc medyczną - pracowała jako lekarka w fabryce amunicji Weichsel Metall-Union Werk - miejscu niewolniczej pracy więźniów i więźniarek KL Auschwitz.  Przeżyła obóz. Po wojnie wyjechała do Izraela.

Peta Welian o dramatycznych miesiącach w ukryciu i deportacji (zeznanie z 1946 roku) 

HIRSZ ŁUKACZEWSKI

Przedwojenny białostocki lekarz, dyrektor i ordynator Pogotowia Lekarskiego Linas Hacedek.

Hirsz Łukaczewski. Źródło: D. Sohn "Bialystok. Photo album of renowned city and its Jews the world over"

Hirsz (Zwi, Cwi) Łukaczewski urodził się w Białymstoku w 1893 roku, dyplom studiów medycznych uzyskał w 1926 roku. Był specjalistą chorób wewnętrznych. Przez wiele lat sprawował funkcję dyrektora pogotowia ratunkowego Linas Hacedek przy ul. Różańskiej 3, niezwykłej białostockiej instytucji, niosącej pomoc wszystkim potrzebującym mieszkańcom bez względu na narodowość i wyznanie. 

Założone w 1885 roku najstarsze w Białymstoku żydowskie towarzystwo opiekuńcze - początkowo opiekowało się samotnymi chorymi Żydami, ale szybko rozszerzyło opiekę na wszystkich mieszkańców - organizując przychodnię i jedyne na terenie województwa białostockiego pogotowie ratunkowe. W 1928 roku pogotowie zaczęło wyjeżdżać do pacjentów również w nocy, obsługując nagłe przypadki od godz. 23 do godz. 7. I właśnie nad koordynacją pracy personelu czuwał dr Łukaczewski, jednocześnie udzielając doraźnej pomocy pacjentom. 

Poza pracą w pogotowiu dr Łukaczewski prowadził też własną praktykę - w gabinecie przy ówczesnej ul. Piłsudskiego (obecnie Lipowa). 

Angażował się w działalność społeczną i kulturalną, opublikował wiele artykułów, szkiców i felietonów w żydowskiej prasie - w języku jidysz i hebrajskim - o czym przypomina krótka notka w wydanej w 1951 roku publikacji “Bialystok. Photo album of renowned city and its Jews the world over” Davida Sohna (w 2022 roku przetłumaczonej na język polski dzięki staraniom Łomżyńskiego Towarzystw Naukowego im. Wagów w Łomży). 

Pogotowie Ratunkowe Linas Hacedek 1928. Źródło: jewishbialystok.pl 

Wiadomo że Łukaczewski, już w zmodyfikowanej formie, koordynował pracę pogotowia również w białostockim getcie w latach 1941-43. Jako lekarz oddziału pomocy doraźnej niósł pomoc do tragicznego końca getta i jego ostatecznej likwidacji w sierpniu 1943 roku. Najprawdopodobniej w tym roku dr Łukaczewski zginął.   

Są jednak różne wersje jego śmierci. Wedle świadectwa znajdującego się w archiwum Yad Vashem, dr Łukaczewski został zamordowany 20 sierpnia 1943 roku w Szpitalu Żydowskim przy Fabrycznej 27. Yad Vashem powołuje się na informacje Rafaela Rajznera, który ukrywał się w getcie jeszcze do połowy października 1943 roku; przeżył Zagładę, a wspomnienia spisał w książce “The Stories Our Parents Found Too Painful to Tell” (w 1948 roku ukazała się w jidysz, w 2008 - w języku angielskim, a w 2013 - w języku polskim - dzięki Krzysztofowi Godlewskiemu (który książkę własnym sumptem przełożył) i Żydowskiemu Instytutowi Historycznemu; tytuł polski to: “Losy nieopowiedziane. Zagłada Żydów białostockich”).

Rajzner napisał: “ W piątek, 20 sierpnia 1943 roku naziści zlikwidowali szpital żydowski. Zamordowali 200 pacjentów oraz kilkoro lekarzy i pielęgniarek. Wśród zamordowanych był doktor Cwi Łukaczewski, dobrze znany szef pogotowia przy Lines Hacedek”. 

Ta wersja stoi w sprzeczności z innym źródłem, wedle którego dr Łukaczewski wraz z innymi lekarzami został wywieziony do obozu na Majdanku i tam zginął. Jego nazwisko (jednak bez żadnych szczegółów) znajduje się w indeksie lekarzy więzionych w tym obozie i zebranym na stronie muzeum obozu w spisie “Lekarze w pasiakach”. 

Białostocki ginekolog, współtwórca lecznicy “Macierzyństwo”

Karol (Kelman) Ginzburg (Gincburg, Ginsburg)  urodził się w Białymstoku w 1883 roku. Studia medyczne ukończył najprawdopodobniej w Charkowie w 1908 roku (taka informacja widnieje w spisie lekarzy województwa białostockiego w 1922 roku, ale inne źródła wskazują też jako datę dyplomu rok 1904). 

W dwudziestoleciu międzywojennym Ginsburg prowadził własną praktykę w kamienicy należącej do jego ojca Szeftela Ginzburga przy ul. Św. Rocha 1 (piękna kamienica na rogu obecnej ul. Św. Rocha i Krakowskiej, w której swego czasu mieściły się też i inne przybytki, jak hotel Metropol, w rzeczywistości będący domem publicznym, zamkniętym na początku lat 20-tych z powodu protestów m.in. białostockiej prasy i różnych organizacji). 

Ginsburg w kamienicy otworzył swój prywatny gabinet ginekologiczny, a w 1932 roku w pobliżu (pod numerem św. Rocha 3) - Lecznicę Ginekologiczno-Akuszeryjną "Macierzyństwo"..  Ginsburg był dyrektorem lecznicy, a współwłaścicielami - dwaj inni znani białostoccy lekarze - D. Rubinsztejn oraz D. Sokołowski (współpracowała z nimi także akuszerka B. Juszyńska). 

Reklama, umieszczana w gazetach białostockich w latach 30-tych, zachęcała następująco: “lecznica urządzona jest według najnowszych wymagań higieny i pielęgnacji, [mieści się w niej] sala porodowa i 2 sale operacyjne, wytworne pokoje pojedyncze i wspólne dla położnic”. Lecznica wyposażona była w centralne ogrzewanie, oferowała “ceny przystępne, dla uboższych znaczna zniżka”.  Rocznik Lekarski z 1936 roku informował, że lecznica liczy 10 łóżek.

Lecznica "Macierzyństwo" reklamowana w jednej z żydowskich gazet. Źródło: jewishbialystok.pl

Poza prywatną praktyką lekarską i prowadzeniem lecznicy Karol Ginsburg współpracował z dwoma towarzystwami żydowskimi, które opiekowały się ubogimi chorymi bez względu na wyznanie - udzielał porad i leczył pacjentów w przychodni Towarzystwa Linas Hacedek  oraz w przychodni Towarzystwa Dobroczynnego Linas Chojlim.

W czasie okupacji niemieckiej Karol Ginzburg został przesiedlony do białostockiego getta. Pracował w gettowym szpitalu żydowskim do samego końca. Po wybuchu powstania w getcie w sierpniu 1943 roku wraz z innymi lekarzami ratował życie przynoszonych rannych powstańców. Nazwisko Ginzburga pojawia się w spisanej w 1946 roku relacji innego lekarza ze Szpitala Żydowskiego - Tobiasza Cytrona, który przeżył Holocaust (nie wiadomo jednak, czy chodzi dokładnie o Karola Ginzburga):  “Ranni mieli przeważnie postrzały nóg i odbywały się nieustannie operacje i amputacje, dokonywane na dwa stoły. Przy stole operowali: Dr Cytron i Raufman, przy drugim operowali Dr Kawkiewicz, Barysznik i Ginsburg”.

Po likwidacji getta pod koniec sierpnia 1943 roku Karol Ginzburg wraz z innymi lekarzami został wywieziony do obozu na Majdanku i tam zginął, prawdopodobnie jeszcze w 1943 roku (jego nazwisko pojawia się na liście lekarzy prezentowanej w ramach wystawy “Lekarze w pasiakach” w Państwowym Muzeum na Majdanku).

---

Przedwojenny dyrektor administracyjny Szpitala Żydowskiego.

Abram Kniaziew. Źródło: archiwum rodzinne wnuczki Kniaziewa, Ewy Stupnik, udostępnione przez redakcję Medyka Białostockiego

Urodził się w 1893 roku w Dniepropietrowsku (Rosja). Do Białegostoku przybył w międzywojniu, tu się ożenił (z Bertą Poznańską z Hajnówki) i osiadł. Ceniony urzędnik-intendent, dbający o sprawne działanie Szpitala Żydowskiego przy ul. Warszawskiej 15. Przed wojną oraz w czasie okupacji sowieckiej był jego dyrektorem administracyjnym, a potem - w czasie okupacji niemieckiej - dyrektorem administracyjnym szpitala gettowego (po przenosinach placówki z Warszawskiej do getta na ul. Fabryczną 27). 

To na jego głowie spoczywała odpowiedzialność za to, by w coraz bardziej pogarszających się warunkach nakarmić pacjentów i personel, i dopilnować, by szpital działał jak sprawny mechanizm. Czynił to 24 godziny na dobę - mieszkał z rodziną (żoną, synem i córką) na terenie szpitala przy ul. Warszawskiej (potem na Fabrycznej). Dbał o pracowników, komfort pacjentów, przyszpitalny ogród warzywny i sad, dostarczający produktów - o czym po latach w artykule dla Medyka Białostockiego wspominała wnuczka Kniaziewa, Ewa Stupnik.

Zapalony pasjonat sportu i aktywny działacz - w międzywojniu zasiadał w zarządzie podlaskiego Związku Piłki Nożnej w Białymstoku, był też prezesem Żydowskiego Klubu Sportowego.

Po likwidacji getta w Białymstoku w sierpniu 1943 roku Kniaziew został deportowany z żoną i córką do Auschwitz (syn dotarł wcześniej bezpiecznie do Moskwy). By przetrwać obozową gehennę Kniaziewowi zabrakło ledwie kilku dni. Wraz z kolumną ponad 60 tys. więźniów wyszedł z obozu 18 stycznia 1945 roku w “marszu śmierci”, gnanym przez nazistów na Zachód. Nie przeżył upiornej wędrówki, zmarł po drodze i został pochowany w masowym grobie. 

Jego żona Berta i córka Mira zostały wraz z chorymi w obozie i dotrwały do wyzwolenia obozu przez Armię Czerwoną, która weszła do Auschwitz 27 stycznia 1945 roku, nieco ponad tydzień po wyjściu kolumny. Po wojnie Mira, już po emigracji do Argentyny, napisała książkę w języku hiszpańskim o przed - i wojennym życiu w Białymstoku, o ojcu oraz obozowych przeżyciach - “Quo vadis, Mundo?”. 

---

MOJŻESZ ZYMAN

Lekarz chorób wewnętrznych, ordynator Szpitala Żydowskiego

Mojżesz Zyman. Źródło: Żródło: D. Sohn "Bialystok. Photo album of renowned city and its Jews the world over"

Mojżesz (Moshe) Zyman (Ziman) urodził się w 1870 roku (prawdopodobnie w Białymstoku), dyplom obronił w 1897 roku w Warszawie. Przez wiele lat był ordynatorem Szpitala Żydowskiego w Białymstoku, w którym pracował w czasach carskich, podczas I wojny światowej i w dwudziestoleciu międzywojennym. Poza pracą w szpitalu przez blisko 40 lat leczył też pacjentów w prywatnym gabinecie - wedle spisu lekarzy umieszczonego w Roczniku Lekarskim RP w 1936 roku - przyjmował przy Rynku Kościuszki 13.  

Zaangażował się także w poprawę białostockiej edukacji - był współwłaścicielem słynnego Gimnazjum Koedukacyjnego z hebrajskim językiem nauczania (przy ul. Sienkiewicza 79), którego fundatorem i współzałożycielem był inny znany białostocki lekarz - Mojżesz Kacnelson (szkoła powstała w 1919 roku, stanowiła własność spółki założonej przez M. Kacnelsona, M. Kaplana, I. Kahna oraz L. Patta (Zyman znalazł się w spółce po śmierci tego ostatniego). 

Kiedy dokładnie Zyman stał się współwłaścicielem szkoły - nie wiadomo, wiadomo jednak, że jego nazwisko na godle szkoły, różnych emblematach i pieczątkach widnieje w 1932 roku.

Emblematy Gimnazjum Koedukacyjnego, rok 1932. Źródlo: jewishbialystok.pl

Wedle Yad Vashem Mojżesz Zyman jest ofiarą Holocaustu, jednak okoliczności jego śmierci nie są znane. Wiadomo, że 9 września 1939 wyjechał do Pińska (zachowały się dokumenty ostatniego czasowego pobytu), niespełna trzy tygodnie później wymeldował się z Pińska i miał wrócić do Białegostoku (o takich planach przeczytać można w formularzu wymeldowania, opublikowanym w Yad Vashem). Czy wrócił do Białegostoku? Co się z nim stało?

RÓŻA DATNER

Pielęgniarka w Szpitalu Żydowskim w Białymstoku, nauczycielka, członkini żydowskiego ruchu oporu w getcie.

Róża Datner. Źródło: collections.yadvashem.org

Róża (Roza, “Rózga”) Datner urodziła się w 1901 roku w Woli Szczucińskiej (małopolskie). Razem ze swoim mężem, Szymonem Datnerem (nauczycielem  w gimnazjum hebrajskim, późniejszym historykiem, dokumentującym relacje ocalonych z Zagłady) i córkami w latach międzywojennych mieszkała m.in. w Krakowie i Pińsku, aż w końcu, na 10 lat przed wybuchem II wojny światowej przeniosła się do Białegostoku.

 

W czasie okupacji pracowała w gettowej służbie medycznej, głównie jako pielęgniarka w Szpitalu Żydowskim.  Poza codzienną opieką nad pacjentami, z narażeniem życia angażowała się w 

działania żydowskiego ruchu oporu. Cicha bojowniczka, działająca w tle, bez której niemożliwa byłaby cała misterna sieć, łącząca getto i las. Była członkinią żydowskiej Organizacji Bojowej, “kontaktem” między gettem a żydowskimi bojowcami, którzy zdecydowali się opuścić getto i tworzyć grupy partyzanckie w lasach pod Białymstokiem. 

Opiekowała się rannymi i chorymi partyzantami, których w konspiracji transportowano z lasu do getta, by tam, po podleczeniu, mogli wrócić do zdrowia. Ukrywała ich w kryjówkach na terenie getta, dostarczała lekarstwa, przyprowadzała zaufanych lekarzy ze szpitala gettowego - przede wszystkim dr. Tobiasza Cytrona. On sam w świadectwie złożonym w 1946 roku przed Wojewódzką Żydowską Komisją Historyczną zeznawał, że gdy nie mógł przyjść, Róża Datner opisywała mu przypadek rannego i chorego, lekarz udzielał jej wskazówek, a Róża, przy pomocy córek -  Miki (Miriam) i Lilki (Shosany) - samodzielnie leczyła chorego/rannego pacjenta.     

Organizowała też lekarstwa dla partyzantów, które przekazywano do lasu, a także tajne spotkania, na których lekarze z getta szkolili personel medyczny dla partyzantki żydowskiej (takie szkolenia przechodzili i przybywający partyzanci, i osoby z getta, które potem udawały się do partyzantki - m.in. mąż Róży, Szymon). Jak wspominał Cytron - Róża marzyła o tym, by pójść do partyzantki jako siostra medyczna razem z córkami, jednak była zbyt cenną łączniczką i organizacja bojowa, w której strukturach działała, nakazała jej na razie pozostanie w miejscu. 

Niestety, później na ucieczkę do lasu było już za późno - w getcie wybuchło powstanie. Róża Datner wraz z córkami zostały zamordowane przez Niemców. 19-letnia Mika, uczestniczka powstania, zginęła zastrzelona przez Niemców, po tym, jak zadenuncjowano schron, w którym ukryła sie z kilkudziesięcioma innymi bojowcami. Nie wiadomo, w jakich okolicznościach zginęła Róża Datner i 14-letnia Lilka - albo w trakcie likwidacji getta, albo zaraz po deportacji, w sierpniu lub wrześniu 1943 roku w Treblince. 

---

POLA DŁUGACZ

Pielęgniarka ze Szpitala Żydowskiego, ofiarnie ratująca rannych i potrzebujących również poza terenem szpitala.

Pola Długacz, pielęgniarka. Źródło: Tobiasz Cytron - "Dzieje zbrojnego powstania w getcie białostockim"

Pola Długacz przed II wojną światową pracowała na oddziale okulistycznym w Szpitalu Poznańskich (dawniejszym szpitalu żydowskim) w Łodzi. W czasie wojny znalazła się w Białymstoku - nie wiadomo w jakich okolicznościach, prawdopodobnie jeszcze za okupacji sowieckiej. Opiekowała się pacjentami w białostockim Szpitalu Żydowskim, niosła pomoc potrzebującym również poza szpitalem. 

Gdy zaraz po wejściu Niemców do Białegostoku (27 czerwca 1941 roku), a jeszcze przed  utworzeniem getta, rozeszła się wieść o koszmarnych warunkach, w jakich hitlerowcy przetrzymują rannych jeńców radzieckich, skazanych na śmierć od ran i głodu, Pola Długacz zaangażowała się w tajną organizację komitetu pomocy jeńcom radzieckim. Została jego przewodniczącą, koordynowała pracę uczennic przyszpitalnej szkoły pielęgniarskiej, które brały również uczestniczyły w organizacji pomocy. 

Wraz z dr. Tobiaszem Cytronem (lekarzem ze Szpitala Żydowskiego, który wraz z innymi ośmioma lekarzami z tego szpitala zgłosił się do pomocy lekarskiej w utworzonym przez Niemców szpitalu-obozie jenieckim dla kilku tysięcy więźniów) przygotowała plan ucieczki jeńców ze szpitala (zostawiano im m.in. we wskazanych miejscach cywilne ubrania i żywność). Wedle Tobiasza Cytrona (o czym napisał po latach w książce “Dzieje zbrojnego powstania w getcie białostockim”) w ciągu miesiąca do lasu uciekło w ten sposób do lasu blisko 100 jeńców, którzy potem zorganizowali oddziały partyzanckie (niektóre, jak się okazało potem, po dwóch latach, pomagały uciekinierom z getta w tworzeniu partyzantki żydowskiej).

W getcie Pola Długacz pracowała w Szpitalu Żydowskim, włączyła się w działania ruchu oporu, a po wybuchu powstania, podobnie jak inne siostry - ofiarnie niosła pomoc rannym. 

Pielęgniarki i lekarze ze Szpitala Żydowskiego w Białymstoku. Żródło: D. Sohn "Bialystok. Photo album of renowned city and its Jews the world over"

Cytron w zeznaniu złożonym w 1946 roku przed Wojewódzką Żydowską Komisją Historyczną tak wspominał: “Dnia 16 sierpnia 1943 roku, gdy wybuchły pamiętne walki w getcie białostockim, było w szpitalu bardzo wielu rannych od postrzałów. (...) Podczas walk odznaczyła się spomiędzy personelu szpitala na Fabrycznej ofiarnością i odwagą siostra Długacz Pola z Łodzi. Pod gradem kul udzielała ona pomocy rannym bojowcom i transportowała do szpitala. Prócz siostry Długacz, gorliwą pomoc walczącym bojowcom i rannym okazywały także siostry Abelman Sara i Sybirska Sara [zginęły potem w Treblince]”. 

Dramatyczne wydarzenia kolejnych dni w mordowanym przez Niemców getcie sprawił, że siostra Długacz zdecydowała, że odejdzie na własnych warunkach i 18 sierpnia 1943 roku popełniła samobójstwo. Świadkiem tej sytuacji był dr Tobiasz Cytron - w 1946 roku opowie, że do szpitala weszli esesmani, bili kijami chorych, po czym zastrzelili jednego z nich.”Widząc to siostra Długacz Pola położyła się do łóżka i zażyła cyjankali”. 

---

JÓZEF CHAZANOWICZ

Słynny lekarz z praktyką już od lat 70. XIX w.. Niezwykle wyczulony na potrzeby najuboższych chorych. Twórca Towarzystwa Dobroczynnego “Linas Hacedek” w Białymstoku, współtwórca Narodowej Biblioteki Izraela. 

Józef Chazanowicz. Źródło:  jewishbialystok.pl

Józef Chazanowicz urodził się w 1844 roku w Grodnie (niektóre źródła wskazują też na Goniądz) jako syn żydowskiego kupca. Ukończył cheder i gimnazjum rosyjskie w Grodnie, potem, od 1866 roku studiował medycynę w Królewcu (dyplom uzyskał w 1872 roku).  Jeszcze przed uzyskaniem dyplomu zdobywał lekarskie szlify w wojennych realiach - w czasie wojny francusko-pruskiej (1870-71) odbywał przymusową praktykę asystenta chirurgicznego w szpitalu wojskowym w Berlinie. Po egzaminie państwowym w Dorpacie (dziś Tartu, Estonia) pracował w Petersburgu jako lekarz wojskowy, a w 1878 roku przybył do Białegostoku. 

Przez kilka lat pracował w białostockim szpitalu żydowskim jako okulista. Jednak - jak wspominał w swojej pracy Ryszard Löw - Chazanowicz po paru latach odszedł ze szpitala, ze względu na konflikt między nim a zwierzchnikami - jego zasady leczenia nieodpłatnie najbiedniejszych rozmijały się z regulaminem gminy zarządzającej szpitalem. Rozpoczął własną praktykę prywatną, w ramach której najuboższych pacjentów leczył za darmo.     

Słynął jako lekarz niezwykle oddany pacjentom, humanistycznie podchodzący do swojej pracy, wyczulony szczególnie na potrzeby najuboższych chorych. W 1885 roku założył (wraz z innymi społecznikami, jak m.in. Moshe Berel Bezim) najstarsze towarzystwo dobroczynne w Białymstoku - Linas Hacedek, mające misję niesienia pomocy lekarskiej w dzień i w nocy najbiedniejszym pacjentom, bez względu na pochodzenie i wyznanie. Szybko okazało się, jak bardzo taka instytucja jest potrzebna - z czasem powiększyła się o przychodnię, jadłodajnię, aptekę, pogotowie, a już po śmierci Chazanowicza, w 1928 roku - o nocne pogotowie ratunkowe.

Ekipa Pogotowia Ratunkowego Linas Hacedek. Źródło: jewishbialystok.pl

Wraz z rabinem Samuelem Mohylewerem Chazanowicz współtworzył też w Białymstoku stowarzyszenie Ḥobebe Ẓiyyon (Chowewej Cijon) - Miłośnicy Syjonu, propagujące osadnictwo żydowskie w Palestynie (był prezesem stowarzyszenia). 

Po podróży w 1890 roku do Palestyny powziął myśl o konieczności stworzenia tam narodowej książnicy. Już po pięciu latach od tego wyjazdu zdołał przesłać do niewielkiej biblioteki Midraszu Beith Abarbanel w Jerozolimie kolekcję blisko 9 tys. książek, która potem weszła w skład Biblioteki Uniwersytetu Hebrajskiego i zasiliła zbiory Narodowej i Uniwersyteckiej Biblioteki Izraela. Praca na rzecz tworzenia zbioru książnicy żydowskiej przy współpracy z wydawcami w Polsce stała się jego najważniejszym celem przez kolejne 25 lat lat, już do końca życia. W sumie Chazanowicz do Izraela przesłał blisko 63 tys. książek (z czego tytuły hebrajskie stanowiły jedną trzecią zbioru) 

W czasie I wojny światowej, zaraz po wkroczeniu wojsk niemieckich do Białegostoku, Józef Chazanowicz wyjechał do Rosji i zamieszkał w Jekaterynosławiu (dziś Dnipro w Rosji). W 1918 roku (niektóre źródła podają też datę 1919) zmarł tam w zapomnieniu i opuszczeniu w domu starców. 

---

ABRAHAM TUREK

Znany felczer i społecznik z Tykocina, ceniony przez Żydów i Polaków

Abraham Turek, rok 1946. Żródło: Tykocińskie migawki - album Muzeum w Tykocinie

Urodził się w Tykocinie w 1872 roku. W rodzinnym miasteczku praktykę felczerską prowadził przez kilkadziesiąt lat( zawód i stopień oficerski zdobył w wojsku rosyjskim, w którym odbył służbę). Leczył wszystkich potrzebujących, niezależnie od pochodzenia i stanu, a swoim profesjonalizmem i sercem zaskarbił sobie wdzięczność wielu pacjentów (jedną z uratowanych od niechybnej śmierci była m.in. mama późniejszej lekarki Teresy Kurowskiej - Turek wyleczył z groźnej sepsy). 

Przez dekady, do wybuchu II wojny światowej mocno angażował się w w życie społeczne i kulturalne rodzinnego miasteczka. Był wieloletnim członkiem rady miejskiej i zastępcą burmistrza Tykocina, pasjonował się muzyką i teatrem. 

Już pod koniec XIX wieku założył miejscową orkiestrę Ochotniczej Straży Pożarnej, liczącą około 30 członków, złożoną z Żydów i Polaków (był głównym dyrygentem). Angażował się też w działalność lokalnego teatru amatorskiego - do dziś muzeum w Tykocinie przypomina m.in., że jednym z dokonań Abrahama Turka było przekonanie tykocińskiego proboszcza Bolesława Sadowskiego, by udostępnił  teatrowi żydowskiemu salę domu parafialnego. Dom Turków przy ul. Sokołowskiej 3 (dziś mieści się w nim Villa Regent, obok tykocińskiej synagogi) był miejscem spotkań nie tylko żydowskiej, ale i polskiej społeczności Tykocina.

Po wkroczeniu Armii Czerwonej do Tykocina Abraham wraz z żoną (Sarą, z domu Ruslander) został wywieziony do Kazachstanu (paradoksalnie, wpadając w otchłań jednego totalitaryzmu, uniknął zagłady sprowadzonej przez drugiego). Gdy wrócił po wojnie do rodzinnego Tykocina, to nie było już jego miasteczko: nie żyła połowa mieszkańców (25 i 26 sierpnia 1941 roku Niemcy zamordowali ponad 2 tys. tykocińskich Żydów, w masowej rzezi zginęła m.in. jego synowa i wnuczka). Na szczęście w większości najbliższa rodzina Abrahama przeżyła wojnę: z Holocaustu (m.in. dzięki pomocy polskich sąsiadów) uratowali się jego dwaj synowie Menachem i Mojżesz, trzeci syn - Izaak, wywieziony na Syberię, przeżył wraz dwójką dzieci. 

Abraham Turek nie wrócił już do Tykocina, zamieszkał na krótko w Białymstoku, po czym w 1947 roku wyemigrował do Palestyny. Zmarł w Tel Awiwie w 1954 roku.

---

MOJŻESZ (MOSZE) TUREK

Lekarz pracujący w Tykocinie, a później, w czasie niemieckiej okupacji - w białostockim getcie.

Część ocalałych członków rodziny Turków – Izaak, Mary, Misha, Sara, Abraham - przy pomniku poświęconym Żydom zamordowanym w białostockim getcie. Zdjęcie opublikowane na www.jewishbialystok.pl

Mojżesz (Mosze, Misha) Turek urodził się w w 1908 roku w Tykocinie, był synem tykocińskiego felczera, Abrahama Turka. Postanowił kontynuować medyczną praktykę ojca, już jako zawodowy lekarz z certyfikatem. Studiował medycynę w Pradze, ukończył ją w 1934 roku, dyplom nostryfikował w Wilnie. Do 1939 roku prowadził praktykę lekarską w Tykocinie, w czasie okupacji sowieckiej pracował w 

szpitalu w Białymstoku. 

W 1941 roku w czasie zagłady tykocińskich Żydów (zginęła w niej jego żona Raja i córeczka Ada) uciekł z Tykocina do Białegostoku. W białostockim gettowym szpitalu pracował jako lekarz ginekolog. 

W 1943 roku, dzięki pomocy sąsiadów z Tykocina i okolic został potajemnie wywieziony wraz z bratem Menachemem z powrotem w okolice Tykocina, gdzie się obaj ukrywali do końca wojny (w latach 80. XX w. na wniosek braci Turków Janowi Smółko, organiście z Tykocina oraz jego żonie Władysławie przyznano medal „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” za półtoraroczną pomoc w ukrywaniu obu braci..

Po wojnie Mojżesz Turek pracował m.in. w Wydziale Służby Zdrowia WUBP. Jego brat, Menachem, w tym czasie zbierał m.in. relacje ocalonych Żydów w ramach Wojewódzkiej Żydowskiej Komisji Historycznej i pracował w resorcie bezpieczeństwa. Obaj opuścili Polskę w 1948 roku. Mojżesz wyjechał do Australii, Menachem do Izraela.

Mojżesz Turek swoje doświadczenia opisał po latach w książce "…And Life Must Go On". Zmarł w Sydney w 1991 roku.