Ludzie

Sfard Dawid, pseud.: Ander, Winter (1903–1981), poeta, krytyk literacki,publicysta, wydawca, działacz polityczny i społeczny. Ur. 5 VII 1903 (wgtradycji rodzinnej, inne źródła podają r. 1905 lub 1907) w Turzysku na Wołyniu,jako syn Jehudy Lejba i Fajgi-Jenty Lewartow, w rodzinie, która od pokoleńkultywowała tradycje rabinackie. Urzędy religijne sprawowali dziad Aharon Dawidi ojciec (ten kolejno w Turzysku, Ozieranach, Kowlu i Mielnicy).

Dzieciństwo spędził S. w miasteczku Ozierany, skąd podczas pierwszej wojnyświatowej rodzina została na krótko wysiedlona do Bełżca na Lubelszczyźnie.Wówczas to pobierający dotąd wyłącznie nauki religijne chłopiec zetknął się zwiedzą świecką. Po powrocie na Wołyń wstąpił do 3. kl. rosyjskiego gimnazjum wŁucku (kursy wieczorowe). Przerwaną przez wojnę polsko-sowiecką naukękontynuował później w polsko-hebrajskim gimnazjum im. Gliklicha w tym mieście.Już jako gimnazjalista debiutował w r. 1923 hebrajskimi wierszami w warszawskimpiśmie „Al Hamišmar”. Po złożeniu w r. 1924 matury, rozpoczął studia na wydz.filozoficznym Wolnej Wszechnicy Polskiej (gimnazjum w Łucku nie miało uprawnieńpaństwowych i złożony tam egzamin dojrzałości nie umożliwiał studiów uniwersyteckich).

W czasach studenckich nawiązał S. kontakty z warszawskimśrodowiskiem młodych pisarzy jidysz i zaczął tworzyć w tym języku. Byłwspółzałożycielem i redaktorem pisma młodych „Sprocungen” (1925–6) i obracałsię w kręgu literatów skupionych wokół prozaika starszej generacji Izaaka MeiraWajsenberga. Zetknął się też wówczas z życiem politycznym, m. in. z lewicowymruchem studentów żydowskich, w którym działał Jakub Berman. W r. 1928 wyjechałdo Francji, gdzie kontynuował studia filozoficzne na uniwersytecie w Nancy.Przed opuszczeniem Polski przygotował wydanie swego pierwszego tomiku Štaplen[Szczeble] (W. 1928). W Nancy wstąpił do kryptokomunistycznej organizacjistudentów żydowskich «Funk», rozwiązanej potem przez władze. W końcu 1931 r.uzyskał doktorat na podstawie francuskiej rozprawy o prawie przeciwieństw wfilozofii Hegla, zapewne nie ogłoszonej drukiem.

Zagrożony wydaleniem z Francji, wrócił S. do Polski napoczątku r. 1932 i zamieszkał w Warszawie. Związał się z tzw. lewicową grupąpisarzy skupioną wokół pisma „Literariše Tribune” (red. Izaak Deutscher). W r.1934 wstąpił do Komunistycznej Partii Polski (KPP). W t. r. wszedł do prezydiumstowarzyszenia «Gezerd», zrzeszającego sympatyków komunizmu, a mającego na celupopularyzację osadnictwa żydowskiego w Birobidżanie. W związku zprzynależnością do «Gezerdu» S. był na krótko aresztowany (1934). W r. 1934ukazała się druga książka S-a, opowiadanie Wegn cegejn zich [Drogirozchodzą się, W.] o różnicowaniu się ideowych wyborów mieszkańców żydowskiegomiasteczka (pierwowzór stanowiła rodzinna Mielnica). Jako członek KPP został S.kierownikiem literackim gazety „Frajnd” (1934–5). Po zamknięciu pismauczestniczył w tworzeniu w Związku Literatów i Dziennikarzy Żydowskich Komitetu«Kultur-Front», skupiającego przedstawicieli związku i lewicowych żydowskichpartii politycznych. Był wiceprzewodniczącym Komitetu i sekretarzem redakcjiwydawanego przez «Kultur-Front» pisma „Farmest” (1936 – nakład pisma został wcałości skonfiskowany). Prace literackie i publicystyczne ogłaszał również m.in. w pismach: „Literatur”, „Literariše Bleter”, „Varšever Šriftn”, „Forojs”.Artykuły polityczne sygnował pseud.: Winter i Ander. Parał się takżetłumaczeniami z francuskiego: przełożył m. in. na jidysz „Ojca Goriot” H.Balzaka („Foter Gorio”, W. 1937). Jako przedstawiciel tzw. lewicowej grupypisarzy uczestniczył w pracach zarządu Związku Literatów i DziennikarzyŻydowskich przy Tłumackiem 13. Od r. 1936 mieszkał z rodziną w Otwocku. Porozwiązaniu KPP (1938) zaprzestał działalności w związku pisarzy.

Po wybuchu wojny, jesienią 1939 S. przedostał się wraz zpisarzem Lejbem Olickim do Lublina, a stamtąd za Bug. Aresztowany przez Rosjan,na krótko znalazł się w więzieniu we Włodzimierzu Wołyńskim. Po zwolnieniuzamieszkał w Białymstoku, gdzie skupili się uciekinierzy z Warszawy i powstałdość duży ośrodek żydowskiego życia literackiego. S. pracował tu wpierw wgazecie „Dos Bialistoker Lebn” jako tłumacz z rosyjskiego, następnie –kierownik literacki. Wybrany został na wiceprzewodniczącego Związku PisarzyBiałorusi. Pisał do wydawanych w tej republice pism jidysz (m. in. „BialistokerŠtern” i „Oktiabr”). W r. 1941, po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej,ewakuował się wraz z grupą pisarzy przez Mińsk i Smoleńsk do Nowo-Uzienska(gub. saratowska), a stamtąd do Ałma-Aty. Po załamaniu się ofensywy niemieckiej– jako wiceprzewodniczący Związku Pisarzy Białorusi – zamieszkał w Moskwie.Wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej (PPR) i wszedł – jako sekretarz – w r.1944 do Żydowskiego Komitetu Organizacyjnego przy Związku Patriotów Polskich(ZPP). Był członkiem prezydium ZPP. Z ramienia Związku uczestniczył worganizowaniu repatriacji obywateli polskich, którzy znaleźli się w czasiewojny na terytorium ZSRR.

Do Polski wrócił S. w październiku 1946, zamieszkał wŁodzi, a od jesieni 1947 w Warszawie. Pracował w Centralnym Komitecie Żydów wPolsce (CKŻwP, do r. 1950), został też sekretarzem literackiego miesięcznika„Jidiše Šriftn”. Współorganizował związane z CKŻwP wydawnictwo «Jidiš-Buch»(powstałe w r. 1947), którego został redaktorem naczelnym. Ogłaszał pracekrytyczne zebrane potem w tomie Šrajber un bicher [Pisarze i książki](W. 1949); tu m. in. szkic Problemen fun der hajntiker jidišer literatur [Problemywspółczesnej literatury żydowskiej]. W r. 1947 został przewodniczącymŻydowskiego Tow. Kultury. Będąc członkiem PPR przeszedł w r. 1948 do PolskiejZjednoczonej Partii Robotniczej. W r. 1950 został członkiem Związku LiteratówPolskich (był nim do r. 1969) i redaktorem naczelnym „Jidiše Šriftn”. Wszedłteż do zarządu utworzonego w r. 1950 Tow. Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce(TSKŻwP), w którym sprawował funkcję sekretarza generalnego. Zostałkierownikiem literackim powstałego w r. 1950 Państwowego Teatru Żydowskiego, zktórym wielokrotnie wyjeżdżał za granicę (m. in. do Francji, RFN, Belgii, naprzełomie l. 1959 i 1960 do Izraela). Publikował artykuły o tematyce teatralnej(także o działalności Idy Kamińskiej).W wydawnictwie «Jidiš-Buch» redagowałksiążki literackie, m.in.: „I. L. Perec. Zamlbuch” [I.L. Perec. Księgazbiorowa] (W. 1951), J. Dinezon, „Josele” (W. 1951) i polityczne („Ratnfarband.Di festung fun šolem ojf der welt” [Związek Radziecki. Twierdza pokojuświatowego], W. 1951); opatrywał też wstępami wybory pism autorów jidysz (np.I. M. Wajsenberga, 1955). Podejmował się przekładów z polskiego, m. in. „Biegudo Fragala” Juliana Stryjkowskiego („Der weg kejn Fragale”, W. 1955).Współpracował z prasą jidysz w Polsce („Folks-Štyme”) i na świecie.

Prace krytycznoliterackie i teoretycznoliterackie z l.40-tych i 50-tych zebrał S. w tomie Študies un skicn [Studia i szkice](W. 1955). Stał wówczas jako krytyk na pozycjach oficjalnego marksizmu (szkice:Lomir zich lernen funm Leninen [Uczmy się od Lenina], In šejn funStalins lere [W blasku nauki Stalina]); stosował klasową interpretacjędzieł literackich, a w pracach teoretycznych rozpatrywał kategorie związane zdoktryną realizmu socjalistycznego (Šeferiše frajhajt un tendenc [Wolnośćtwórcza i tendencja]). Od połowy l. 50-tych powrócił S. do poezji (tomy: Lider[Wiersze], W. 1957, A zegł in wint [Żagiel na wietrze], W. 1961,i Borwese trit [Bose kroki], W. 1966). Powojenny liryczny dorobek S-ajest wielonurtowy i wielotematyczny. Obok wierszy poświęconych Zagładzie iutworów o charakterze politycznym odnaleźć w nim można poezję nastrojową,wyznanie imtymne czy refleksję filozoficzną. Kontynuował pracę przekładową(tłumaczył np. opowiadania Stanisława Wygodzkiego: „Der winč-koncert” [Koncertżyczeń], W. 1960, ,,Wu di wint trogn” [Gdzie niosą wiatry], W. 1960, „Wuhin diojgn trogn” [Dokąd poniosą oczy], W. 1964) i edytorską (antologia „Di chachamimfun Chelem” [Mędrcy z Chełma], W. 1966). Poprzedził wstępem książkę SzymonaZachariasza „Menčn fun KPP” [Ludzie z KPP] (W. 1964). W l. 1959 i 1961uczestniczył w poświęconych literaturze żydowskiej obradach Światowego KongresuŻydów. Gdy władze nie zezwoliły mu na wyjazd na kolejne po

Sfard Dawid, pseud.: Ander, Winter (1903–1981), poeta, krytyk literacki,publicysta, wydawca, działacz polityczny i społeczny. Ur. 5 VII 1903 (wgtradycji rodzinnej, inne źródła podają r. 1905 lub 1907) w Turzysku na Wołyniu,jako syn Jehudy Lejba i Fajgi-Jenty Lewartow, w rodzinie, która od pokoleńkultywowała tradycje rabinackie. Urzędy religijne sprawowali dziad Aharon Dawidi ojciec (ten kolejno w Turzysku, Ozieranach, Kowlu i Mielnicy).

Dzieciństwo spędził S. w miasteczku Ozierany, skąd podczas pierwszej wojnyświatowej rodzina została na krótko wysiedlona do Bełżca na Lubelszczyźnie.Wówczas to pobierający dotąd wyłącznie nauki religijne chłopiec zetknął się zwiedzą świecką. Po powrocie na Wołyń wstąpił do 3. kl. rosyjskiego gimnazjum wŁucku (kursy wieczorowe). Przerwaną przez wojnę polsko-sowiecką naukękontynuował później w polsko-hebrajskim gimnazjum im. Gliklicha w tym mieście.Już jako gimnazjalista debiutował w r. 1923 hebrajskimi wierszami w warszawskimpiśmie „Al Hamišmar”. Po złożeniu w r. 1924 matury, rozpoczął studia na wydz.filozoficznym Wolnej Wszechnicy Polskiej (gimnazjum w Łucku nie miało uprawnieńpaństwowych i złożony tam egzamin dojrzałości nie umożliwiał studiów uniwersyteckich).

W czasach studenckich nawiązał S. kontakty z warszawskimśrodowiskiem młodych pisarzy jidysz i zaczął tworzyć w tym języku. Byłwspółzałożycielem i redaktorem pisma młodych „Sprocungen” (1925–6) i obracałsię w kręgu literatów skupionych wokół prozaika starszej generacji Izaaka MeiraWajsenberga. Zetknął się też wówczas z życiem politycznym, m. in. z lewicowymruchem studentów żydowskich, w którym działał Jakub Berman. W r. 1928 wyjechałdo Francji, gdzie kontynuował studia filozoficzne na uniwersytecie w Nancy.Przed opuszczeniem Polski przygotował wydanie swego pierwszego tomiku Štaplen[Szczeble] (W. 1928). W Nancy wstąpił do kryptokomunistycznej organizacjistudentów żydowskich «Funk», rozwiązanej potem przez władze. W końcu 1931 r.uzyskał doktorat na podstawie francuskiej rozprawy o prawie przeciwieństw wfilozofii Hegla, zapewne nie ogłoszonej drukiem.

Zagrożony wydaleniem z Francji, wrócił S. do Polski napoczątku r. 1932 i zamieszkał w Warszawie. Związał się z tzw. lewicową grupąpisarzy skupioną wokół pisma „Literariše Tribune” (red. Izaak Deutscher). W r.1934 wstąpił do Komunistycznej Partii Polski (KPP). W t. r. wszedł do prezydiumstowarzyszenia «Gezerd», zrzeszającego sympatyków komunizmu, a mającego na celupopularyzację osadnictwa żydowskiego w Birobidżanie. W związku zprzynależnością do «Gezerdu» S. był na krótko aresztowany (1934). W r. 1934ukazała się druga książka S-a, opowiadanie Wegn cegejn zich [Drogirozchodzą się, W.] o różnicowaniu się ideowych wyborów mieszkańców żydowskiegomiasteczka (pierwowzór stanowiła rodzinna Mielnica). Jako członek KPP został S.kierownikiem literackim gazety „Frajnd” (1934–5). Po zamknięciu pismauczestniczył w tworzeniu w Związku Literatów i Dziennikarzy Żydowskich Komitetu«Kultur-Front», skupiającego przedstawicieli związku i lewicowych żydowskichpartii politycznych. Był wiceprzewodniczącym Komitetu i sekretarzem redakcjiwydawanego przez «Kultur-Front» pisma „Farmest” (1936 – nakład pisma został wcałości skonfiskowany). Prace literackie i publicystyczne ogłaszał również m.in. w pismach: „Literatur”, „Literariše Bleter”, „Varšever Šriftn”, „Forojs”.Artykuły polityczne sygnował pseud.: Winter i Ander. Parał się takżetłumaczeniami z francuskiego: przełożył m. in. na jidysz „Ojca Goriot” H.Balzaka („Foter Gorio”, W. 1937). Jako przedstawiciel tzw. lewicowej grupypisarzy uczestniczył w pracach zarządu Związku Literatów i DziennikarzyŻydowskich przy Tłumackiem 13. Od r. 1936 mieszkał z rodziną w Otwocku. Porozwiązaniu KPP (1938) zaprzestał działalności w związku pisarzy.

Po wybuchu wojny, jesienią 1939 S. przedostał się wraz zpisarzem Lejbem Olickim do Lublina, a stamtąd za Bug. Aresztowany przez Rosjan,na krótko znalazł się w więzieniu we Włodzimierzu Wołyńskim. Po zwolnieniuzamieszkał w Białymstoku, gdzie skupili się uciekinierzy z Warszawy i powstałdość duży ośrodek żydowskiego życia literackiego. S. pracował tu wpierw wgazecie „Dos Bialistoker Lebn” jako tłumacz z rosyjskiego, następnie –kierownik literacki. Wybrany został na wiceprzewodniczącego Związku PisarzyBiałorusi. Pisał do wydawanych w tej republice pism jidysz (m. in. „BialistokerŠtern” i „Oktiabr”). W r. 1941, po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej,ewakuował się wraz z grupą pisarzy przez Mińsk i Smoleńsk do Nowo-Uzienska(gub. saratowska), a stamtąd do Ałma-Aty. Po załamaniu się ofensywy niemieckiej– jako wiceprzewodniczący Związku Pisarzy Białorusi – zamieszkał w Moskwie.Wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej (PPR) i wszedł – jako sekretarz – w r.1944 do Żydowskiego Komitetu Organizacyjnego przy Związku Patriotów Polskich(ZPP). Był członkiem prezydium ZPP. Z ramienia Związku uczestniczył worganizowaniu repatriacji obywateli polskich, którzy znaleźli się w czasiewojny na terytorium ZSRR.

Do Polski wrócił S. w październiku 1946, zamieszkał wŁodzi, a od jesieni 1947 w Warszawie. Pracował w Centralnym Komitecie Żydów wPolsce (CKŻwP, do r. 1950), został też sekretarzem literackiego miesięcznika„Jidiše Šriftn”. Współorganizował związane z CKŻwP wydawnictwo «Jidiš-Buch»(powstałe w r. 1947), którego został redaktorem naczelnym. Ogłaszał pracekrytyczne zebrane potem w tomie Šrajber un bicher [Pisarze i książki](W. 1949); tu m. in. szkic Problemen fun der hajntiker jidišer literatur [Problemywspółczesnej literatury żydowskiej]. W r. 1947 został przewodniczącymŻydowskiego Tow. Kultury. Będąc członkiem PPR przeszedł w r. 1948 do PolskiejZjednoczonej Partii Robotniczej. W r. 1950 został członkiem Związku LiteratówPolskich (był nim do r. 1969) i redaktorem naczelnym „Jidiše Šriftn”. Wszedłteż do zarządu utworzonego w r. 1950 Tow. Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce(TSKŻwP), w którym sprawował funkcję sekretarza generalnego. Zostałkierownikiem literackim powstałego w r. 1950 Państwowego Teatru Żydowskiego, zktórym wielokrotnie wyjeżdżał za granicę (m. in. do Francji, RFN, Belgii, naprzełomie l. 1959 i 1960 do Izraela). Publikował artykuły o tematyce teatralnej(także o działalności Idy Kamińskiej).W wydawnictwie «Jidiš-Buch» redagowałksiążki literackie, m.in.: „I. L. Perec. Zamlbuch” [I.L. Perec. Księgazbiorowa] (W. 1951), J. Dinezon, „Josele” (W. 1951) i polityczne („Ratnfarband.Di festung fun šolem ojf der welt” [Związek Radziecki. Twierdza pokojuświatowego], W. 1951); opatrywał też wstępami wybory pism autorów jidysz (np.I. M. Wajsenberga, 1955). Podejmował się przekładów z polskiego, m. in. „Biegudo Fragala” Juliana Stryjkowskiego („Der weg kejn Fragale”, W. 1955).Współpracował z prasą jidysz w Polsce („Folks-Štyme”) i na świecie.Prace krytycznoliterackie i teoretycznoliterackie z l.40-tych i 50-tych zebrał S. w tomie Študies un skicn [Studia i szkice](W. 1955). Stał wówczas jako krytyk na pozycjach oficjalnego marksizmu (szkice:Lomir zich lernen funm Leninen [Uczmy się od Lenina], In šejn funStalins lere [W blasku nauki Stalina]); stosował klasową interpretacjędzieł literackich, a w pracach teoretycznych rozpatrywał kategorie związane zdoktryną realizmu socjalistycznego (Šeferiše frajhajt un tendenc [Wolnośćtwórcza i tendencja]). Od połowy l. 50-tych powrócił S. do poezji (tomy: Lider[Wiersze], W. 1957, A zegł in wint [Żagiel na wietrze], W. 1961,i Borwese trit [Bose kroki], W. 1966). Powojenny liryczny dorobek S-ajest wielonurtowy i wielotematyczny. Obok wierszy poświęconych Zagładzie iutworów o charakterze politycznym odnaleźć w nim można poezję nastrojową,wyznanie imtymne czy refleksję filozoficzną. Kontynuował pracę przekładową(tłumaczył np. opowiadania Stanisława Wygodzkiego: „Der winč-koncert” [Koncertżyczeń], W. 1960, ,,Wu di wint trogn” [Gdzie niosą wiatry], W. 1960, „Wuhin diojgn trogn” [Dokąd poniosą oczy], W. 1964) i edytorską (antologia „Di chachamimfun Chelem” [Mędrcy z Chełma], W. 1966). Poprzedził wstępem książkę SzymonaZachariasza „Menčn fun KPP” [Ludzie z KPP] (W. 1964). W l. 1959 i 1961uczestniczył w poświęconych literaturze żydowskiej obradach Światowego KongresuŻydów. Gdy władze nie zezwoliły mu na wyjazd na kolejne posiedzenie Kongresu,złożył dymisję z funkcji sekretarza generalnego TSKŻwP (1966), pozostał jednakw zarządzie Towarzystwa. Był przeciwnikiem podpisania przez TSKŻwP rezolucjipotępiającej wojnę sześciodniową. S. swój stosunek do tej politycznej kwestiiwyraził w alegorycznej formie w Draj meszolim. Der ber. Der lejb. Szakaln[Trzy bajki. Niedźwiedź. Lew. Szakale] w „Jidise Sriftn” (1967 nr 6).

W styczniu 1969 S. wyemigrował z rodziną do Izraela.Zamieszkał w Jerozolimie. Pracował w Instytucie Pamięci Yad Washem. Byłzastępcą redaktora naczelnego „Jerušalimer Almanach”, współpracował z prasąliteracką jidysz („Goldene Kejt”, „Jidiše Kultur”) i radiem. Ogłosił dwa tomypoezji: Brenendike bleter [Płonące kartki] (Tel-Awiw 1972) i Špacirnin der nacht [Spacery w nocy] (Jerušalaim 1979). W r. 1976 napisałautobiografię wydaną pośmiertnie wraz z pracami krytycznoliterackimi z okresuizraelskiego w tomie Mit zich un mit andere. Ojtobiografie unlilerariše esejen [Ze sobą i z innymi. Autobiografia i eseje literackie](Jerušalaim 1984). Zmarł 9 IX 1981 w Jerozolimie.

S. był dwukrotnie żonaty: z poznaną w Nancy ZisłZałataiabko, prywatną nauczycielką francuskiego (1933), która zostałazamordowana w czasie okupacji, a następnie z Reginą Dreyer (1947), filmoznawcą,wykładowcą Wyższej Szkoły Filmowej w Łodzi i pracownikiem IS PAN. Z drugiegomałżeństwa miał syna Leona (ur. 24 VII 1947), informatyka, mieszkającego wJerozolimie.

siedzenie Kongresu,złożył dymisję z funkcji sekretarza generalnego TSKŻwP (1966), pozostał jednakw zarządzie Towarzystwa. Był przeciwnikiem podpisania przez TSKŻwP rezolucjipotępiającej wojnę sześciodniową. S. swój stosunek do tej politycznej kwestiiwyraził w alegorycznej formie w Draj meszolim. Der ber. Der lejb. Szakaln[Trzy bajki. Niedźwiedź. Lew. Szakale] w „Jidise Sriftn” (1967 nr 6).