Aktualności
Osiemdziesiąt lat od spalenia Wielkiej Synagogi w Białymstoku: początku końca żydowskiej enklawy.
PAMIĘTAMY
Wojna III Rzeszy przeciwko Rosji sowieckiej, która rozpoczęła sięw dniu 22 czerwca 1941 r., była początkiem końca świata Żydów polskich. W dniu tym żołnierze Wehrmachtu z 221 Dywizji i Batalionu Policji 309 wkroczyli w granice okupowanego przez Sowietów Podlasia.Działania wojenne i napotykane tam enklawy mojżeszowe, często padały ofiarą nazistowskiej polityki antysemickiej. W pierwszej kolejności palono synagogi wraz z ich cennymi artefaktami sztuki judaistycznej, kahały, chedery, niszczono domy i mieszkania żydowskie. Akty te młodzi żołnierze chętnie dokumentowali w kadrach aparatów fotograficznych.
Synagoga w Suchowoli
Spalona Dąbrowa Białostocka, w tle synagoga
Szybko posuwający się front w dniu 27 września dotarł do Białegostoku, w którym Niemcy napotkali na opór ze strony wycofujących się oddziałów sowieckich. W trakcie tych działań została spalona Synagoga Pułkowa.
Białystok. Spalona Synagoga Pułkowa
W dalszej kolejności Niemcy z brutalnością przystąpili do pacyfikacji Żydów białostockich. Straszna tragedia rozegrała się27 czerwca, a dzień ten został zapamiętanym jako „krwawy piątek”. Naziści zamknęli w Wielkiej Synagodze przy ul.Suraskiej około 800 miejscowych Żydów: mężczyzn, kobiety idzieci, a następnie ją podpalili. W amoku zbrodni dokonywali dalszych barbarzyńskich aktów i przemocy. Wraz z synagogą spalona została część dzielnicy żydowskiej nazywanej Schulhof.
Wielka Synagoga w Białymstoku
Kolejne akcje w mieście przyniosły mordowanie wyłapywanych Żydów. W dniach od 3 lipca do 13 lipca zginęło 5,5 tys. wyznawców religii mojżeszowej. Wykonawcami tych zbrodni byli żołnierze z batalionów policji SS 309, 316, 322, podlegających dowództwu mjr. Ernsta Weisa, i genr. Ericha von dem Bacha – Zalewskiego. Po masowych egzekucjach okupant przystąpił do reorganizacji miasta, w którymod 26 lipca utworzone zostało getto. Nakazem nowych zarządców miasta wszystkich mieszkających w nim Żydów w przeciągu 5 dni zmuszono do zamieszkania w getcie. Powstałe w Białymstoku getto miało trzy główne wejścia, przy których wartowali niemieccy żołnierze. Stanowiły je bramy: przy ul.Kupieckiej 3 przecinającej ul. Lipową oraz przy Jurowieckiej 4.Cały teren został częściowo otoczony 3 metrowym murowanym ogrodzeniem zakończonym drutem kolczastym, a w niektórych częściach drewnianym płotem. W skład getta weszły ulice: Biała,Białostoczańska, Chmielna, Ciepła, Częstochowska, Czysta,Giełdowa, Górna, Grajewska, Jurowiecka (częściowo), Kosynierska, Książęca, Kupiecka, Łucka, Nowogródzka, Nowy Świat,Piotrkowska, Polna, Różańska, Smolna, Szlachecka, Wąska, Żydowskaoraz części ulic Fabrycznej i Żytniej. Wnowej dzielnicy żydowskiej utworzony został Judenrat, na któregoczele stanął naczelny rabin dr Gedali Rozenmann. W stosunku donowych władz Niemcy szybko wystosowali żądania wypłatykontrybucji. Wynosiła ona wówczas 5 mln rubli, 5 kg w złocie, 300kg w srebrze. W ten sposób Żydzi białostoccy wyzbywali się wszystkich zachowanych kosztowności.
Białystok. Dzielenie łupów
Obok stawianych żądań hitlerowcy konfiskowali także wszelkie ruchome dobra, które można było wywieźć lub spieniężyć. To czego wcześniej nie zdążyli zrabować Sowieci od czerwca 1941 r. systematycznie czynili to Niemcy. Do celów tych została sporządzona dokładna lista pożydowskiego mienia. Wynika z niej, że największe straty ponieśli właściciele fabryk i dużych zakładów rzemieślniczych. Łupem padały również gabinety medyczna, a w szczególności ich wyposażenie. Wprawdzie nie sposób jest tu wymienić wszystkich poszkodowanych, dlatego autor wybrał tych, którym zabrano najwięcej wartościowych rzeczy. Tak dla przykładu Abraham Szmusz, właściciel garbarni futer w Białymstoku musiał oddać: składowane materiały skórzane, dywany, obrazy olejne: Juliusza Kossaka, „Konie w zaprzęgu zimowym”, Maurycego Gottliba, „Lewiatan”, Maxa Libermanna, „Wiejska droga”, Tadeusza Makowskiego „Dziewczynka”. Naum Natanson wraz z żoną Rebeką z domu Atlasowicz oddali: biżuterię, futra, obrazy olejne nie podanego autora „Samson i Dalila”, „Kleopatra”,oszczędności w gotówce. Aron Brzeziński oddał: 4 obrazy olejne Oscara Rozaneckiego, futra, radioodbiornik, aparat fotograficzny Leica, maszyny drukarskie. Stella Feigin z domu Knyszyńska wraz z rodzicami Simonem i Maryją oddali: złoto, srebro, dywany perskie, obrazy olejne bez podanych tytułów: Jacka Malczewskiego, Jana Matejki, Stanisława Wyspiańskiego, Jacka Fałata, Juliusza Kossaka. Mano Gemünder oddał: wyposażenie domu, materiały skórnicze z fabryki, dolary w złocie, srebro, dwa samochody ciężarowe. Moshe Karliński oddał: radioodbiornik, magazyn wyrobów skórzanych z warsztatu szewskiego. Israel Kulewski oddał: rzeczy wartościowe (bliżej nie podano), futra, 6 tys. dolarów amerykańskich. Bolesław Krajewski właściciel garbarni oddał biżuterię, złoto, srebro, futra, dywany perskie, wyposażenie garbarni wraz z surowcem produkcyjnym. Doba Weinberg, z domu Prawda, oddać musiała: oszczędności zdeponowane w Niemieckim Banku w Polsce oraz złoto, srebro, biżuterię, radioodbiornik, futra. Stomatolożka Szaja Rejzner oddała: złoto, srebro, biżuterię, futra, radioodbiornik i całe wyposażenie własnego gabinetu.
Aparat rabowania i nazistowskiego terroru przypadł w udziale Wilhelmowi Altenlohowi, który jako szef policji SS w Olsztynie od 1 sierpnia 1941 r. został nominowany na zarządcę Białegostoku i regionu. Do współpracy z nim, w nadzorowaniu miastem, oddelegowani później zostali: Herbert Zimmermann, Fritz Gustav Friedel, Waldemar Macholl, Richard Dibus.Przez kolejne lata okupacji Niemcy z agresją przystąpili do eksterminacji białostockich Żydów. Kres ich świata nastąpił w sierpniu 1943 r.
dr Tomasz Butkiewicz
zdj. ze zbiorów dr T. Butkiewicz
