Ludzie
W 1887 roku zamieszkał w
Warszawie, gdzie jego ojciec otrzymał stanowisko kantora w Synagodze Reichmana.
Po przeprowadzce
do Białegostoku został nauczycielem hebrajskiego. Pisał wiersze, artykuły do białostockich gazet,
tłumaczył literaturę na jidysz i hebrajski,później był również wydawcą znanego dziennika Dos Naje Lebn. Był
korespondentem amerykańskim. Pisał także wspomnienia o Stawiskach.
Dyrygował
70-osobowym chórem przy towarzystwie „Sztuka Żydowska” w Białymstoku. Zajmował się propagowaniem
muzyki, jej rozwojem i popularyzacją wśród Żydów. W 1912 r. opublikował zbiór pieśni we własnych
tłumaczeniach na jidysz i hebrajski z repertuaru chóralnego m.in. F. Mendelssohna, F. Schuberta, R.
Schumana -„Lider-buch” i „Szefer hamirot” oraz „Szirej zimra”(Pieśni do śpiewania) z nutami, wśród
nich jego własne utwory.Opracował podręcznik dla nauczycieli śpiewu w żydowskich szkołach z
wykładowym hebrajskim „Gezang-ojcer far szul un hejm”(Skarbnica pieśni dla szkół i domu). Był twórcą
piosenek dla żydowskich dzieci. Tłumaczył na jidysz libretta oper i operetek P. Mascaganiego, F.
Lehara, J. Gilberta, J.Straussa. Napisał dziennik wydany później przez Centralną Komisję Historyczną
Żydów w Polsce oraz publikowany w "Bialystoker Stimme" w Nowym Jorku. W pamiętny dzień 12 lipca 1942
r.gdy hitlerowcy rozstrzelali 5000 białostockich Żydów, napisał znaną pieśń getta białostockiego "Riwkele di szabesdike" (Riwka szabasowa wdowa, znana również pod tytułem Mad
Rivka - Szalona Rywka). Zginął w wieku 73 lat podczas pierwszych dni likwidacji białostockiego getta
w lutym 1943 roku.
Alexandra Obrevko
"Sobotnia wdowa Riwkele"
Piosenka z białostockiego getta : Nadzieja wśródbezsilności
(Yom ha-Szoa) (*dzień katastrofy) obchodzony jestw roku 2018 - 12 kwietnia .Na całym świecie to 27 pisana ( wgkalendarza żydowskiego) - dzień kiedy wspomina się o żydach -ofiarach nazizmu, pomordowanych w czasie Holokaustu. W tym dniu wIzraelu o godzinie 10.00 rozlegną się przeciągłe, trwożnedźwięki syren, i cały kraj, wstrzymując swój bieg, na dwieminuty wstrzyma oddech aby uczcić pamięć 6 000 000 zamordowanych.
W tym roku dla mnie taką "syreną"stała się piosenka «Rivkele diShabesdike» (רבקהלע דישבתדיקע), napisana w białostockim getcie.(1)Przeżywszy swego autora dla wielu żydów z Europy Wschodniej stałasię ona żałobnym hymnem, opłakującym ich bliskich, którzyzginęli w ogniu Szóа.(2)
Czarna sobota
Piosenka "Sobotnia wdowa Riwkele"została napisana przez Pesacha Kaplana (1872-1943) na pamiątkęstrasznych wydarzeń w Białymstoku w sobotę, dnia 12 lipca 1941roku. Tego dnia bezpośrednio po okupowaniu Białegostoku naziści wtrakcie obławy uwięzili ponad 5000 osób (wg niektórych danych3000 do 7000), a następnie zamordowali ich na na przedmieściachmiasta. Dlatego tez nazwano ten dzień "czarną sobotą",zamordowanych "sobotnimi męczennikami", a kobiety któreutraciły mężów - "sobotnimi wdowami".(3)
Według świadków, oficerowie Gestapo,nazistowska policja i kolaboranci, wyłapywali żydów, znęcali sięnad nimi, a potem załadowali na skrzynie ciężarówek i wywieźli wnieznanym kierunku.
Jednocześnie naziści puścili wieści, ze ludzitych wywieziono do przymusowych prac publicznych. Plan zakładał że Judenrat (4) i rodziny uwierzą w plotkę, że wywiezieni wrócądo domu jeśli społeczność żydowska przekaże Gestapo znaczącąkontrybucję w postaci 5 kilogramów srebra i kosztowności. Nie byłoinnej alternatywy, wiec określona suma została pilnie zebrana przezJudenrat i dostarczona do Gestapo w nadziei, że tysiącearesztowanych żydów wróci do domów. W niedługim czasie jednak,wyjaśniło się, że było to jedno z wielu kłamstw i mistyfikacji nazistów, upajających się nieszczęściem żydowskiego narodu.
Żony, matki i dzieci ofiar wniosły największywkład w zbiórce kontrybucji. Oddawali swoje kosztowności,pieniądze i wszystko co posiadali, aby pomóc bliskim. Judenratwyznaczył odpowiedzialnych za zbiórkę środków, którzy bezprzerw w ciągu trzech dni zbierali je u wszystkich żydów, tak abyspełnić warunek nałożonej kontrybucji. Wszyscy wykazywaliofiarność i współczucie.
Gdy założona suma została zebrana, delegacjaJudenratu udała się do sztabu nazistowskiego komendanta. Pokilkugodzinnym oczekiwaniu spotkali się z komendantem, który zironicznym uśmieszkiem na twarzy oświadczył, ze niestety ofiarynie wrócą bo ich wysłano do obozów pracy w Niemczech.
Przedstawiciele Judenratu usłyszawszy porażającesłowa komendanta, w milczeniu, z ciężarem w sercu wracali do domu,brakowało im sił nawet na rozmowy między sobą. Po powrocie dosiedziby Judenratu zwołano plenarne posiedzenie Rady. Jej członkowiebyło oszołomieni opowieścią swoich posłańców. Nikt nie był wstanie wypowiedzieć żadnego słowa, salę ogarnęło milczenie.Ostatecznie podjęto decyzje aby tej tragicznej wieści o losie ofiarnie przekazywać społeczności żydowskiej, aby pozostawić imnadzieję na powrót bliskich.
Niestety nie udało się utrzymywać długo tejtajemnicy, i kobiety, które utraciły bliskich zaczęły podejrzewaćJudenrat o kłamstwo i przywłaszczenie zebranych środków. Zaczęłyobwiniać członków Judenratu o to, że wiedzieli o brakujakiejkolwiek nadziei dla ich bliskich. Sobotnich męczenników niktjuż nigdy nie widział i nie słyszał o nich.
Mimo tego, że do mieszkańców getta dotarławieść o masowym morderstwie, wielu nadal wierzyło, że ich bliscyżyją. Bohaterka pieśni Riwkele, wbrew wszystkiemu nadal nieutraciła nadziei, że ujrzy swego męża.
Riwkele z fabryki włókienniczej
W książkach "The UndyingFlame…"(5) i "Revisiting theShadows…" (6) powiedziano, żeRiwkele to więcej niż symboliczna "sobotnia wdowa".Prawdziwa Riwkele pracowała w białostockim getcie w fabrycewłókienniczej w dziale tkackim. Irena Szapiro (Rena Hass), ocalałaz Holokaustu także pracowała w tej fabryce. We wspomnieniach ożyciu w getcie, o swoich znajomych, o pomocy rannym w szpitalu opracy w fabryce, Irena pisze, że rano kobiety przygotowywałyprzędzę, a po południu działy swetry dla niemieckiej armii,maszynowo i ręcznie, ale w większości ręcznie działy szaliki,skarpety lub cerowały je.
W fabryce Irena poznała się z innymidziewczynami i często z nimi rozmawiała. Ona pisze, że w fabrycepracowała tkaczka, która nigdy nie rozmawiała z innymi tkaczkami inie zwracała na nie uwagi "widziałam jej zamyśloną,zasmuconą twarz odwracającą się często do okna, jakby w nadziei,ze kogoś tam ujrzy...Pewnego razu usiadłam obok jej stanowiskapracy i przywitałam się, ale ona tylko skinęła głowa ale nieodpowiedziała na przywitanie. Dlaczego ta dziewczyna tak bardzozasmucona? Chciałam poznać jej problemy, ale nie potrafiłamnawiązać szczerej rozmowy" .
Zrezygnowawszy ze starań o nawiązanie kontaktu,Irena pewnego dnia zauważyła, że ona płacze. Po cichu zapytałaswoją brygadzistkę, kim jest ta dziewczyna, a ona odpowiedziała:"To: di Shabbesdicke(sobotnia wdowa)". A kilka dni wcześniej usłyszała jak innatkaczka nazwala ta smutną dziewczynę imieniem Riwkele. Irena niewie, czy to ta tkaczka była pierwowzorem bohaterki pieśni PesachaKaplana, ale usłyszawszy słowa, wspomniała właśnie ją.
Prapradziadek. Prehistoria.
Autor tej pieśni - mój prapradziadek PesachBeniaminowicz Kaplan zginął w białostockim getcie w lutym 1943roku, 75 lat temu. On nie dożył powstania, i całkowitej likwidacjigetta w sierpniu 1943 roku, kiedy ocaleni jego rodacy zostaliodtransportowani do obozów śmierci w Majdanku i Treblince.
Pesach Kaplan ( pierwszy z prawej w pierwszym rzędzie) z żona , córkami, zięciami i wnuczką. Wszyscy onizginęli w getcie. Wg dostępnych danych u Pesacha były dwie córki,dlatego na fotografii brak jest jeszcze jednej pary.
Link yiddishbookcenter.org.
Rodzina Pesacha: żona Riwka Mendelewna, dwiecórki, Sonia i Gadassa, zięciowie i wnuczka zginęli w getcie. Zcałej dużej rodziny Pesacha przeżył tylko jego pierworodny syn,mój pradziadek Józef, który z nieznanych powodów opuściłBiałystok, dużo wcześniej, po I wojnie światowej i przeniósłsię do Guberni Smoleńskiej.
Pesach Kaplan był znamienitym człowiekiem swegoczasu, który wniósł znaczący wkład do obywatelskiej,kulturalnej, historycznej, literackiej i muzycznej spuścizny nietylko białostockiego ale i polskiego dziedzictwa, a także dokultury judejskiej i cywilizacji żydowskiej.
Portret Pesacha Kaplana. Fotografia wykonana na konferencji IYVO (Instytut Badawczy Jidisz) w Wilnie przez fotografaAltera Kaczyzne. 24 listopada 1929 roku
link:books.google.com.ua
Ojciec Pesacha - kantor (7) i szochet (8)przyjechał z rodzina do Białegostoku w 1888 roku. 16-letni Pesachwpadł w wir życia kulturalnego miasta. Wcześnie zaczął pisać w idisz i iwrite, zaczął publikować w miejscowych gazetach,zainspirował się i przyjął idee Gaskali (9) i syjonizmu (10).
Wszechstronnie wykształcony, znający językijidisz, iwryt, polski, rosyjski i angielski, był redaktoremnaczelnym wydawanej w jidisz gazety "Dos Naje Leben" ("Noweżycie") (później przemianowanej na "Unzer Lebn"("Nasze życie")). Tłumacz, dziennikarz, publicysta,poeta, kompozytor, dyrygent 70-osobowego chóru, nauczyciel, jeden zprzywódców Żydowskiej Partii Narodowej w mieście, członekstowarzyszenia pisarzy i dziennikarzy Białegostoku, i tak dalej - tekilka wersów kreśli obraz wszechstronnie uzdolnionego i bardzoaktywnego człowieka.
Słowa pieśni «Rivkele diShabesdike» są przechowywane w Jerozolimie, w Instytucie PamięciMęczenników i Bohaterów Holocaustu Jad Waszem, wraz zdokumentami podziemnego archiwum, znalezionego w ruinachbiałostockiego getta. Wśród nich - kartki wydrukowane na maszyniedo pisania z czcionką jidisz, pożółkłe z notatkami namarginesach, sporządzonymi odręcznie ołówkiem, licznymipamiętnikarskimi zapiskami Pesacha Kaplana o życiu w getcie izdarzeniach w białostockim Judenracie, którego członkiem był dosamej śmierci..
________________________________________________________
PRZYPISY:
** Alexandra Obrevko- prawnuczka Pesacha Kaplana, członek Ukraińskiego StowarzyszeniaStudiów nad Żydami, mieszka w Kijowie, Ukraina.
(1)- Białystok, miasto na północnym wschodziePolski nad rzeka Białą. Do czasu założenia białostockiego getta(26 czerwca 1941 roku) był siedziba władz Białostockiej obłasti(województwa) Białoruskiej SSR. Prawdopodobnie na początku 1940roku w mieście było około 60 tysięcy żydów.
(2)- Szóа- (zyd. - cierpienie, katastrofa)Katastrofa europejskiego żydostwa, zagłada przeważającej częścispołeczeństwa europejskiego, w rezultacie zorganizowanychprześladowań i zaplanowanego wyniszczenia żydów przez nazistów iich sprzymierzeńców w Niemczech i na terytoriach okupowanych wlatach 1933-45. Analogią do słowa "Szóа" w światowejhistoriografii jest angielskie słowo «Holocaust» ( od greckiegoholokoustoma - "ofiara ciałopalna"). Elektronicznażydowska encyklopedia. Link: http://eleven.co.il.
(3) -W pierwszym dniu okupacji,także w wyniku obławy, została pojmana duża liczba żydów,którzy zostali zamknięci w Centralnej synagodze. Wejścia dosynagogi zostały pozamykane, budynek okrążyli niemieccy żołnierze.28 czerwca 1941 roku Niemcy spalili żydowską dzielnicę "Chanajki"wraz z centralną synagogą, w której splonęło 2000 osób. (Akcjata zyskała miano "czerwony piątek"). Łącznie zginęłookoło 5000 żydów. Materiał z Wikipedii Link: ru.wikipedia.org.
(4)- Judenrat - (w jez.niemieckim "żydowska rada") Organ ustanowiony w czasie IIwojny światowej niemieckimi władzami okupacyjnymi do zarzadzanialudnością żydowską w poszczególnych miastach, składające siez wyznaczonych przez władze żydów, odpowiedzialny za wypełnienienarzuconych przez nazistów rozporządzeń. dotyczących żydów.Elektroniczna żydowska encyklopedia. Link: http://eleven.co.il.
(5) - TheUndying Flame: Ballads and Songs of the Holocaust : 110 songs in 16languages with extensive historical notes, illustrations, pianoarrangements, guitar chords, and singable English translations /[collected and edited by] Jerry Silverman. Link:https://books.google.com.ua/books?id=LWZnidTJcsC&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false.
(6) - Revisitingthe Shadows: Memoirs from War-Torn Poland to the Statue of Liberty byIrene Shapiro. DeForest Press, 2004. Link::ttps://books.google.com.ua/booksid=kxFIkvVqrtkC&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=false.
(7) - Kantor ( łac.- śpiewak, żyd.-chazan)Człowiek prowadzacy nabożeństwo w synagodze.
(8) - szochet (żyd.- rzeźnik), człowiek wspołeczeństwie żydowskim dokonujący rytualnego uboju bydła iptactwa.
(9) Gaskala (żyd.-oświecenie), żydowskie judejskie oświecenie, kulturalne literackiei społeczne, zrodzone w II połowie XVIII wieku. Gaskalasprzeciwiała się kulturalno-religijnemu wyobcowaniu i wprowadzałajako cele podnoszenie świadomości narodowej i poprawę położenianarodu żydowskiego. Była punktem zwrotnym w nowej żydowskiejhistorii, i stała się ideowym źródłem wszystkich trendów nanastępne 2 stulecia. Elektroniczna żydowska encyklopedia. Link: http://eleven.co.il.
(10) - syjonizm - narodowy,żydowski ruch społeczny, stawiający za cel odrodzenie izjednoczenie narodu żydowskiego w jego historycznej ojczyźnie wErec-Izrael, a także ruch ideologiczny na której opierała się takoncepcja. Elektroniczna żydowska encyklopedia. Link: http://eleven.co.il.
____________________________________________________________________
Pieśń owi o tym jak:
Riwkele, sobotnia wdowa, pracuje w fabryce,przygotowuje przędzę i dzieje, "Ech, to mroczne, przeklętegetto , ja bardzo to się dłuży" - jej serce boli i tęskni.jej ukochany Gierszele, zniknął w ta sobotę. Riwkele siedzi i tkana krosnach dzień i noc. "Gdzie jest mój ukochany? Czy żyjeon? Może on w obozie koncentracyjnym lub pracy? Och, jak ciemno mutam, i jak gorzko mnie tutaj. Od tej soboty, od tego czasu"
Nuty pieśni«Rivkele DiShabesdike».Link: notendownload.com
zapis powyżej to swobodna translacja tekstu:
Rivkele di shabbesdicke, arbet in farbriq,
S`breyt a fodem tsu a fodem, Flekhtn oykh dershtrik,
Oy du getto finstere, doyert shoyn zo lang,
In dos harz azoy farklemt, tut mir azoy bang!
Ir getrayer Hershele iz avek nishto,
Zint fin yenem Shabes on, zint fin yener shoah.
Iz fartroyert Rivkele, yommerts tog un nakht,
Un atsind baym ridele zitse zikh un trakht.
Vu iz er mayn libinker? Leybter nok vu?
Hefker in a konzentrationlagger, arbet shver onru?
Oy vi biter iz im dokh! finster iz im dokh!
Zint fin yenem shabbes on, zint fin yener shoah.
Oy vi biter iz im dokh! finster iz im dokh!
Zint fin yenem shabbes on, zint fin yener shoah.
____________________________________________________________________________
Bibliografia i źródła
Elektroniczna żydowska encyklopedia. Link: http://eleven.co.il.
Bender Sara. The Jews of Białystok during World War II and the Holocaust. Waltham, MA: Brandeis University Press, 2008.
Byalistok: bilder album fun a barimter shtot un ire Iden iber der yelt / 1200 interesante bilder gezamelt un tsunoyfgeshtelt fun David Sohn. Link: https://www.yiddishbookcenter.org/collections/yizkor-books/yzk-nybc313696/byalistok-bilder-album-fun-a-barimter-shtot-un-ire-iden-iber-der.
Irene Shapiro (Rena Hass). Link: ttps://www.jewishbialystok.pl/Irene_Shapiro_(Rena_Hass),5400,909.
Postcards from Yiddishland: Singing Ghetto Songs. Link: https://jwa.org/blog/postcards-from-yiddishland.
Rebecca Kobrin. Jewish Bialystok and Its Diaspora. Bloomington: Indiana University Press, 2010. xiv, 361 pages. Link:: https://books.google.com.ua/books?id=S9B1C3Q08o8C&printsec=frontcover&hl=uk#v=onepage&q&f=false.
Revisiting the Shadows: Memoirs from War-Torn Poland to the Statue of Liberty by Irene Shapiro. DeForest Press, 2004. Link:: https://books.google.com.ua/books?id=kxFIkvVqrtkC&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=false.
Rivkele Di Shabesdike. Link:: http://www.musiques-regenerees.fr/GhettosCamps/Ghettos/RivkeleDiShabesdike.html.
Rivkele Di Shabesdike — Rivkele the Sabbath Widow (Without Shabbath). Link:: http://www.songsofmypeople.com/rivkele-di-shabesdike---without-saturday.html
«Rivkele Di Shabesdike». Link: http://www.notendownload.com/8/dpshopgrafiken/png/vorschaudruck/SM-HCT-03S_thumb.png.
«Rivkele Di Shabesdike» w wykonaniu Chawy Albersztajn : https://www.youtube.com/watch?v=N1aXpLgySPA.
The Undying Flame: Ballads and Songs of the Holocaust : 110 songs in 16 languages with extensive historical notes, illustrations, piano arrangements, guitar chords, and singable English translations / [collected and edited by] Jerry Silverman.
Under Nazi oppression. The Bialystoker Memorial Book (Białystok, Poland). Translation of Der Bialystoker yisker-bukh Editor: I. Shmulewitz, Published by Bialystoker Center, NY, 1982. Link: https://www.jewishgen.org/yizkor/Bialystok1/bia059.html.
WiT
1936.02.22
WiT
1936.06
Podesłała Alexandra Obrevko
Znalazła Alexandra Obrevko
WiT
Pesach Kaplan po 1906 roku
WiT
Seated from right to left: Steinsapir, Wadios-Sheinbrun (now in Poland), Dr. Reigorod- ski, Pesach Kaplan, L. Shatzki, A. Zbar (now in Australia). Standing from right to left: The Polish artist Sadowski, Mendel Goldman, Engineer Mordecai Zabludowski, Zuckerman, the two daughters of Rabiner Rosenman and Lampert.
Rivkele Di Shabesdike
Composer: Pesakh KAPLAN
Lyrics:Pesakh KAPLAN http://www.musiques-regenerees.fr/GhettosCamps/Ghettos/RivkeleDiShabesdike.htmlRivkele Di Shabesdike
In 1887 father of Pejsach Kaplan - Benyamin-Noah - served as the kantor of synagogue Reichmana in Warsaw.
Śpiewy biblijne, ze zbiorów P. Znanieckiego.