uzupełnij jewishbialystok@gmail.com 
Żydzi osiedlali się w Białowieży już w I połowie XIX wieku, kiedy Białowieża należała do Rosji (gubernia grodzieńska, powiat Prużana). Sama nazwa Białowieża odnosiła się wtedy tylko do rezydencji myśliwskiej carów Rosji, a ludzie mieszkali w stanowiących współcześnie Białowieżę - kilku wioskach. Żydzi osiedlali się we wsi Stoczek, którą obecnie stanowi główna ulica Białowieży - Waszkiewicza. Osadnictwo rosło wraz z rozwojem Białowieży (budowa pałacu carskiego, stacji kolejowej, rozwoju przemysłu drzewnego). Około 1910 roku wybudowano drewnianą synagogę, a po I wojnie światowej na tej samej ulicy działał też prywatny dom modlitwy. Dzieci żydowskie uczęszczały do szkół powszechnych wraz z dziećmi białoruskimi i polskimi, a oprócz tego do chederu i prywatnych nauczycieli żydowskich - małamedów. Tuż przed II wojną rozwijająca się społeczność wybudowała też za synagogą dużą szkołę, a w kompleksie znajdowała się też łaźnia. Białowieski rabin został znanym uczonym w Wielkiej Brytanii i ma swój biogram w Encyclopaedia Judaica. Żydzi mieszkali też w innych wioskach, obecnych dzielnicach Białowieży - Zastawie, Podolanach, Krzyżach. Trudnili się handlem i rzemiosłem. Prowadzili sklepy spożywcze, żelazne, bławatne i galanteryjne oraz piwiarnie. Byli krawcami, kowalami, fryzjerami, szewcami, rzeźnikami, taksatorami drewna. Na obecnej ulicy Waszkiewicza ponad 60 budynków to dawne domy i sklepy żydowskie, miedzy innymi te, które chętnie odwiedzają turyści - Restauracja "Stoczek", Pizzeria "Siciliana" i Kawiarnia "Walizka". W okresie XX-lecia międzywojennego młodzież licznie uczestniczyła w silnym na tym terenie ruchu syjonistycznym i część wyemigrowała do Palestyny do kibuców, gdzie ich potomkowie żyją do dziś.
10 sierpnia 1941 roku Niemcy rozstrzelali w Żwirowni, niedaleko wioski Podolany, 77 mężczyzn i chłopców żydowskich, a resztę wywieźli do getta w Kobryniu i do getta w Prużanie. Ci z Kobrynia, zostali zamordowani w 1943 roku w masowych egzekucjach w Bronej Górze, Żydzi z getta w Prużanie, zostali na początku 1943 roku deportowani do obozu Zagłady w Auschwitz. Przeżyły trzy osoby - Izrael Malecki, który wrócił na 2 lata do Białowieży, a potem wyjechał do Izraela, Leibel Feldbaum, który po wyzwoleniu obozu wyjechał do rodziny do USA oraz Dawid Waldszan (David Waldshan), który jako jedyny ocalony z Białowieży nadal żyje w USA.
Po białowieskich Żydach nie pozostał niemal żaden ślad - synagoga i szkoła (które znajdowały się na tyłach obecnego sklepu Kamar przy ul. Waszkiewicza 38) zostały rozebrane w latach 60. Do dziś na sąsiednim prywatnym placu stoi skromny budyneczek łaźni. Zachowały się opowieści o sklepie Alkona, z najlepszą gabardyną, z której leśnicy szyli swoje mundury, o smażonych śledziach na zakąskę u Nechy, bułeczkach od Prynca, o zamkach z piasku dla Roszelki i pięknej Rozie przechowywane w pamięci najstarszych mieszkańców.
Pamięć o białowieskiej społeczności Żydów
niesie Wirtualne Muzeum Historii Żydów w Białowieży- dostępne w internecie pod adresem:
www.jewish-bialowieza.pl
Zapraszamy do
zwiedzania! (kw)
