Sokoły Koordynatorem miejscowości jest: Henryk Pogorzelski

ŻYDZI W SOKOŁACH NA PRZESTRZENI WIEKÓW

             Pierwsi Żydzi pojawili się w Sokołach w XVI wieku. Pierwsza gmina żydowska powstała w XVIII wieku. W 1765 r. mieszkało tu 165 Żydów. Przez cały XIX wiek do początku XX wieku Żydzi stanowili ponad 90%populacji osiągając w 1911 apogeum-na 4125 mieszkańców było 3769 Żydów , t.j.91%. Potem udział Żydów w populacji Sokół zmniejszał się – w przededniu Shoah w 1940 r na 3939 mieszkańców było 2001 Żydów.

       Rabinami w Sokołach byli Lejb Bursztyn, Jankiel Goldsztejn, Menachem Yonah i Abraham Epstein. Ostatnim rabinem Sokół był Josef Rosenblum, zamordowany z rodziną w Treblince.

       W 1915 roku Niemcy powołali na burmistrza Sokół Altera Makowskiego zwanego „Małym Alterke”. Nigdy więcej się nie zdarzyło aby Żyd pełnił  w Sokołach tak wysoką funkcję .

       W latach trzydziestych Sokoły stały się sceną antyżydowskich wystąpień, bojkotu handlu, rozbijaniu straganów ,wybijaniu szyb organizowanych przez Stronnictwo Narodowe .Przywracająca porządek policja zastrzeliła jednego „narodowców” a kilku trafiło do Berezy Kartuskiej.

        Niemcy wkroczyli do Sokół 10.IX.1939 roku. Spalili 8 żydowskich domów i 16 budynków gospodarczych  przy zbiegu ul. Tykocińskiej, Nowy Świat i Rynek Mickiewicza. Zamordowano  wówczas sklepikarza Altera Słodkiego, Chaima Pelczaka, rabinów Jankiela Kalmana i Abrahama Josela oraz 20-letnią Chaichę Allenberg. Sowieci wkroczyli do Sokół 23.IX.1939 r. W okresie sowieckiej okupacji Żydzi podobnie jak Polacy byli ofiarami wywózek na Syberię. Wywieziono Palka Goldstejna przewodniczącego gminy, Lebela Zilbersteina z rodziną. Nauczyciela Abrahama Wassermanna, Mendela Flera-handlarza bydłem i 5 osobową rodzinę Gedajli Słodkiego

      Niemcy w 1941 roku utworzyli w Sokołach getto otwarte. Likwidacja getta nastąpiła 2.XI.1942 r. Do wywózki do białostockiego getta zgłosiło się 850 żydowskich mieszkańców miasteczka-reszta szukała schronienia w okolicznych lasach i wioskach.

     Wojnę w okolicy Sokół udało się przeżyć nielicznym (ok.30-40 osób).Ginęli nie tylko z rąk Niemców ale również Polaków. Na „wysepce” na Narwi w Waniewie miejscowi gospodarze zamordowali 10 ukrywających się tam Żydów. Ale byli też tacy, którzy mimo grożącej kary śmierci ratowali swoich żydowskich starszych braci w wierze

      Małżeństwo Krysiewiczów dawało schronienie 8  zaprzyjaźnionym Żydom z Sokół. Zadenuncjowani -wszyscy zostali zamordowani przez żandarmerię z Tykocina. Na kolonii wsi Bruszewo  Stanisław Kalinowski uratował życie Michelowi i Mosze Maikom, Abrahamowi Chaimowi Goldbergom oraz Monikow Rozemanowi  dając im schronienie od listopada 1942 r. do lipca 1944 r. We wsi  Kowalewszczyzna  Stanisław Śliwowski uratował Wacława (Izaaka) Kornbluma. Pochodzący z  parafii Sokoły ksiądz Adolf Kruszewski ratował  żydowskie dzieci w Jabłoni Kościelnej.

       Los sokołowskich Żydów dopełnił się 17.II.1945 r. gdy  oddział Huzara  dokonał mordu na 7 z 19  ( w tym 4-letnią Tolkę Żytawer i 13-letniego  Szajke Litwaka) osób świętujących  szabat w domu Mordechaja Suraskiego przy ul. Mazowieckiej 32. Historia ta została opisana  w Biuletynach IPN jak też w wydanej sumptem UG Sokoły książce  „Z sokołem w herbie.”

       Sokołowscy Żydzi zostawili po sobie wspomnienia

-Księga pamięci gminy żydowskiej w Sokołach (aktualnie tłumaczona na język polski}

-„A Spark of Hope” Luba Goldberg, Melbourne

-“Australia My New Home”, Luba Goldberg, Melbourne

- “Deliverance” Michel Maik, Nowy York

- “La profecia del criminal” Mojżesz Borowicz, Buenos Aires

-Dziennik Mosze Maika- rozdział II książki „Nic nie potrzebujemy tyko przetrwać” Warszawa 2023 

Henryk Pogorzelski 2024